مقالات کشاورزی اندیشه سبز پارسی

"مشخصات و کنترل گیاه آبزی گوشاب (روغن واش)" ؛

"potamogeton ; identification & control"

گردآوری و تدوین :

اسماعیل پورکاظم ؛ کارشناس ارشد زراعت ،

مدرّس دانشگاه جامع علمی کاربردی گیلان

مقدّمه :

--- گياه "گوشاب" از جمله گياهان علفي ، چندساله ، ريزوم دار يا فاقد آن و آبزي مغروق ، بدون غده با برگ هاي شناور است كه در آب هاي شيرين تا لب شور نظير : درياچه هاي كم عمق ، رودخانه هاي كم جريان ، جويبارها ، كانال ها ، بركه هاي آب شيرين ، اراضي آبگير حاصل از زهكش (fenland drain) و شاليزارهاي غرقابي برخوردار از بسترهاي حاوي آهك بخوبي رشد مي كند. "گوشاب" حتي در آب هاي صاف ، فقير از عناصر غذايي غير آلوده ، اكوسيستم هاي آبي غني از مواد غذايي (eutrophic) و آب هاي مملو از گل و لاي (turbid site) استقرار مي يابد. اين گياه در سرتاسر نيمكره شمالي مي رويد درحاليكه گروه هاي مختلفي محققين مبدأ آن را اروپا (اسكانديناوي ، بخش هاي اروپايي روسيه و حوزه مديترانه) ، آسيا (خاور ميانه ، قفقاز ، مغولستان ، شبه قاره هند ، چين ، ژاپن ، فيليپين) و آفريقا (آفريقاي جنوبي و ماداگاسكار) دانسته اند(7،1).    

مشخصات گياهشناسي گوشاب :

--- "گوشاب" يا "روغن واش" با اسم علمي "Potamogeton lucens" از خانواده "گوشابيان" يا "پتاموژتوناسه" (Potamogetonaceae) و نام هاي عمومي "shining pondweed" ، "potamot" و"Greek potamos" مي باشد. واژه لاتين "lucens" بمعني درخشان (shining) است. " گوشاب" از جمله گياهان آبزي چندساله بومي اوراسيا و شمال آفريقا محسوب مي شود كه در آب هاي شيرين ، آرام تا كم جريان ، نسبتاً عميق و حاوي آهك رشد مي كند. " گوشاب" از نظر ژنتيكي در زمره گياهان تتراپلوئيد يعني 4n = 52 كروموزومي به حساب مي آيد.

گياه "گوشاب" داراي دو نوع برگ در وضعيت غوطه ور و شناور است. برگ هاي شناور از نظر بافت اپيدرمي و كوتيكول متمايل به محور (adaxial) و دور از محور (abaxial) بخوبي توسعه يافته اند. برگ هاي مغروق فاقد كوتيكول هستند و بافت اپيدرمي آنها بخوبي توسعه نپذيرفته اند. تمامي گونه هاي "گوشاب" داراي برگ هاي غوطه ورند امّا فقط برخي گونه ها از برگ هاي شناور هم بهره مندند. "گوشاب" برگ هاي شناور خود را گاهاً در اثر حركت آب و فساد تدريجي از دست مي دهد. " گوشاب" داراي برگ هاي دراز ، مستطيلي و نيزه اي به طول 40-5/7 سانتيمتر و عرض 5/6-5/2 سانتيمتر است و اين برگ ها با آرايش متناوب يا متقابل ناقص ، دندانه دار و كامل مي باشند. معمولاً برگ هاي روي شاخه ها كوچكتر از برگ هاي ساقه اصلي هستند. برگ ها به رنگ سبز كمرنگ تا متمايل به زرد ، نيمه شفاف ، براق ، داراي رگبرگ هاي مشبك مشخص ، حواشي مضرّس و دُمبرگ كوتاه به طول 12-1 ميليمتر مي باشند. برگ هاي "گوشاب" داراي استيپول غشايي ، دندانه هاي درشت (denticulate) يا ريز (seulate) هستند بطوريكه استيپول ممكن است از 1/3 تا تمام طول به پهنك بچسبد. برگ هاي شناور به شكل بيضوي متمايل به تخم مرغي با 51-1 رگبرگ مشخص هستند درحاليكه برگ هاي غوطه ور بدون دُمبرگ (sessile) يا داراي دُمبرگ (petiolate) با 35-1عدد رگبرگ مشخص هستند. رگبرگ ها در استيپول بحالت موازي قرار دارند.

" گوشاب" گياهي نسبتاً قوي با ريزوم هاي خزندۀ طويل يا فاقد آن ، ساقه هاي منشعب با مقطع بيضوي و طول حدوداً 5/2 متر و ندرتاً تا 6 متر مي باشد. اين گياه داراي جوانه هاي انتهايي فشرده و قابل ازدياد موسوم به "توريون" (turion) يا فاقد آن است. ساقه ها بحالت فشرده با مقطع عرضي بيضوي (terete) ، داراي بندها يا گره هاي حائز غده هاي روغن هستند. "توريون ها" داراي ميانگره هاي بسيار كوتاه و برگ هاي داخلي به تعداد 10-1 عدد با ساختار دوكي و برگ هاي خارجي به تعداد 5-1 عدد در هر سمت مي باشند. بنابراين "گوشاب" داراي دو نوع ساقه است كه عبارت از : ريزوم ها و ساقه هاي قائم هستند.

بسياري از گونه هاي "گوشاب" داراي غدّه هاي روغن (oil gland) در محل بندهاي ساقه هستند. اينگونه غدّه ها بويژه در انواعي كه داراي برگ هاي بدون دُمبرگ هستند ، فراوان ترند. غدّه ها به شكل مدوّر و به رنگ هاي سفيد ، طلايي تا سبز ديده مي شوند. غدّه ها در مجاورت نور شديد و بر روي نمونه هاي خشك با بزرگنمايي ×15 بخوبي مشهودند.

گل آذين "گوشاب" از نوع سنبله اي (spicate) ، ساقه دار ، گل ميخ مانند ، انتهايي يا محوري ، كوچك ، چهار بخشي (tetramerous) و ستاره مانند (actinomorphic) مي باشد كه در مرحله گرده افشاني به حالت هاي افراشته ، شناور يا مغروق واقع مي شود. گل آذين هاي افراشته نسبتاً طويل ترند و همواره در انتهاي ساقه ها مستقرند درحاليكه گل آذين هاي غوطه ور به شكل كروي و موقعيت محوري قرار مي گيرند. گل هاي " گوشاب" در فاصله ژوئن تا سپتامبر ظاهر مي گردند. قطعات گل "گوشاب" به صورت مقعر ، صاف و به حالت تخم مرغ وارونه مشاهده مي شوند. آن ها داراي 4 عدد گلپوش (perianth) آزاد براكته اي (bracteate) با چنگك هاي كوتاه و همچنين بساك دو سلولي بدون پايه و 4 عدد پرچم بدون پايه يا با پايه كوتاه متصل به قاعده گلپوش مي باشند. گل هاي "گوشاب" داراي 4-1 مادگي هستند. كلاله هاي آنها بدون پايه يا داراي پايه كوتاه ، رأسي (capitates) يا سپرمانند (peltate) با تخمك منفرد مي باشند. گل هاي مغروق با كمك آب و گل هاي افراشته با كمك باد گرده افشاني مي شوند. ميوه هاي "گوشاب" كوچك ، آلويي شكل (drupaceous) ، چرمي (coriaceous) ، تك بذر ، صاف يا زگيل دار (wart) ، تاجدار (crest) يا داراي خارهاي ريز با "اگزوكارپ" يا برونبر  آبدار و "اندوكارپ" يا درونبر استخواني به قطر 3 ميليمتر هستند. جنين دانه "گوشاب" به حالت خميده يا پيچشي و ندرتاً ايستاده و همچنين فاقد اندوسپرم مي باشد.  

گونه هاي مختلف "گوشاب" ممكن است فقط داراي يك نوع از گل آذين هاي غوطه ور يا افراشته موسوم به "monomorphic" و يا از داراي هر دو نوع موسوم به "dimorphic" باشند. براي شناسايي گونه هاي "گوشاب" معمولاً در زمان ميوه دهي آنها اقدام مي شود زيرا خصوصيات ميوه دهي داراي اهميّت زيادي در شناسايي آن است. ميوه هاي "گوشاب" ممكن است داراي بال هاي محوري يا دور از محور ، پشته (ridge) ، شيار (rib) يا واژگوني (keel) باشند. گياه "گوشاب" داراي 90-75 گونه در سراسر جهان است بطوريكه داراي 20 گونه در چين و 12 گونه در پاكستان مي باشد. گونه هاي گياه "گوشاب" در شرايط محيطي متفاوت به شكل هاي مختلفي ظاهر مي شوند (11،7،3،4).  

«جدول1) مشخصات گیاهشناسی " گوشاب" (9،10):»

اكولوژي گياه گوشاب:

--- "گوشاب" به صورت گياهي چندساله يا يكساله در آب هاي شيرين (fresh) تا لب شور (brakish) با برگ هاي شناور (floating) و غوطه ور (submerged) رشد مي كند. "گوشاب" در زمره گياهان بومي اروپا ، آسيا ، خاور ميانه و شمال آفريقا محسوب مي گردد كه در آب هايي با عمق 2-5/0 متر رشد مي كند. آنها آب بندان هاي حائز بستر غني حاوي پيت (peatland) ، فضاهاي باز نيزارها (reedbed) و اراضي آبگير سيلاب ها (floodplain) را مي پسندند. " گوشاب" نسبت به اكوسيستم هاي آبي سرشار از فسفات و مواد آلي طالب اكسيژن متحمل است و در اين راستا با گياه الودآ (Elodea) در رقابت قرار مي گيرد. اين گياه را از طريق ريزوم ها و قطعات ساقه مي توان در باغ هاي آبي و حتي بشكه هاي تزئيني در بسترهايي از مواد شني حاوي مواد آلي پوسيده به منظور بهره مندي از منظره برگ هاي جذاب و نيمه شفافش تكثير نمود (11،3).

موارد كاربرد گياه گوشاب :

1) "گوشاب" جزو مهمترين جنس هاي گياهان آبزي از جنبه هاي تأمين غذا و سكونتگاه براي جانوران آبزي محسوب مي شود.

2) "گوشاب" از نظر ثبات عناصر غذايي و حذف ذرات ريز از ستون هاي آب حائز اهميّت است.

3) جلبك كُش (algicidal) موسوم به "Diterpenoid" را از گياه " گوشاب" تهيّه مي نمايند.

4) پودر برگ هاي خشك گياه " گوشاب" در پيوند با فلزات سنگين مؤثر عمل مي كنند لذا از آن براي تيمار رسوبات آلوده استفاده مي شود.

5) برخي پرندگان آبزي بويژه در اوايل تابستان احتمالاً از آن تغذيه مي كنند (11).

کنترل " گوشاب " در دریاچه کریستال :

--- دریاچه کریستال به وسعت 32 ایکر به عمق 9-3 متر با بستری از مواد آلی پوسیده و حواشی صخره ای در ایالت "کنتیکت" آمریکا واقع است و مورد استفاده قایقرانان واقع می گردد. دریاچه مذکور اخیراً مورد تهاجم شدید و وسیع گیاه آبزی "گوشاب مجعد" با نام علمی "Potamogeton crispus" و نام عمومی "curly leaf pondweed" قرار گرفته است. این گیاه آبزی مهاجم می تواند بقاء گونه های گیاهان آبزی بومی را به مخاطره اندازد و از ارزش املاک ساحلی منطقه بکاهد.

گیاه " گوشاب" مزبور در ماههای مه تا ژوئن بشدت رشد می کند و به تولید جوانه های انتهایی متراکم یا "توریون" (turion) می پردازد سپس سریعاً ناپدید می گردد.

در يك آزمايش ، کاربرد علفکش "دایکوآت دی بروماید" با نام تجارتی "ریوارد" (Reward) در آوریل انجام پذیرفت تا از تولید "توریون ها" جلوگیری شود. "ریوارد" علفکشی تماسی و دارای بقایایی با تأثیرات کم دوام در محیط زیست است. ممانعت از تولید "توریون ها" سبب می گردد که گیاهان " گوشاب" کمتری در سال بعد سبز شوند. بعلاوه گیاهان بومی که غالباً پس از آوریل سبز شوند، متحمل خسارات کمتری خواهند شد. در این طرح به ایجاد لایه ای جداکننده (barrier) از نوع تجارتی "limnobarrier" از سطح تا کف دریاچه در اطراف محوطه رشد " گوشاب ها" قبل از تيمار اقدام شد. نتایج نشان دادند که :

1) کاربرد زودهنگام علفکش "ریوارد" در ماه آوریل بر علیه " گوشاب" مهاجم در دریاچه کریستال باعث کنترل گیاه مذکور در همان سال شد امّا تأثیرات مثبت ناچیزی در سال بعد باقی گذاشت.

2) کاربرد متوالی علفکش "ریوارد" طی چندین سال در صورتیکه بانک "توریون های" بستر دریاچه تقلیل پيدا كنند، به کنترل بادوام تری منجر خواهد شد.

3) استفاده مداوم از لایه های جداکننده تقریباً غیر عملی می نمود.

4) استفاده از لایه های جداکننده فقط در تیمارهای شیمیایی اوایل فصل رشد توانست اندکی از گونه های گیاهان آبزی بومی محافظت نماید.

5) در صورت عدم استفاده از شیوه کنترل شیمیایی می توان از حذف مکانیکی سود جُست.

6) از جمعیت گیاهان بومی در طی دورۀ تیمار شیمیایی به میزان اندکی کاسته گردید ولیکن آنها نيز ضمن سال های بعد بخوبي تجدید و ترمیم شدند.

7) کاربرد علفکش ها هیچگونه تأثیری بر کیفیت شیمیایی و ذلالیت آب دریاچه نداشت (2).

علفکش جدید برای کنترل علف های هرز آبزی : 

--- علفکش "کاسورون جی" (Casoron G) با فرمولاسیون گرانوله و ماده مؤثره "دایکلوبنیل" دارای تأئیدیه از وزارت های کشاورزی انگلستان ، آمریکا ، استرالیا و هلند برای کنترل علف های هرز آبزی و همچنین کنترل بسیاری از گیاهان خشکی زی می باشد. علفکش "کاسورون" را می توان با کمک سمپاش های معمولی پس از تهیّه محلول بر سطح آب ها پاشید و يا نوع گرانوله آنرا با دست بطور مستقیم بر سطح لجن های كف تالاب پخش نمود. مقدار مصرف اين علفكش بستگي به وسعت و عمق تالاب ها مطابق جدول زير دارد :

«جدول2) مقدار مصرف علفكش كاسورون در تالاب ها (6):»

كاربرد علفكش "كاسورون"بر اساس جدول فوق به غلظت 1 پي پي ام ماده مؤثره "ديكلوبنيل" در تالاب منتهي مي شود كه براي كنترل مطلوب گونه هاي حساس كفايت مي نمايد. ضمناً چنين غلظتي براي ماهيان ، ميگوها و فيتوپلانگتون ها بي ضرر است. "كاسورون" را معمولاً در اواخر بهار بعنوان علفكش "پس از سبز شدن" (post emergence) علف هاي هرز آبزي بكار مي گيرند. توجه شود كه از چنين آب هايي لااقل به مدت 4 هفته نبايد براي اهداف آبياري گياهان بهره برد(6).

 «جدول3) فهرست گياهان حساس به علفكش "كاسورون جي" (6):»

كيت هاي كنترل علف هاي هرز آبزي :

1) PondRestore® :

اين كيت بهترين راه حل براي تيمار آب هاي يكپارچه نظير تالاب هايي با وسعت بيش از 10 ايكر است.

2) PondRestore®watermeal :

اين كيت بهترين راه حل براي كنترل جلبك ها و گياه آبزي "ولفيا" (wolffia) مي باشد.

3) PondRestore®club :

اين كيت مي تواند براي كنترل عدسك آبي در سرتاسر تابستان استفاده شود.

4) RestoreAccess® :

اين كيت راه حل مناسبي براي تيمار آبگيرهاي پرورش اردك و استخرهاي شنا در راستاي مبارزه با علف هاي هرز آبزي محسوب مي شود.

5) RestoreAccess®G :

فرمولاسيون گرانوله علفكش فوق الذكر با كاربردهاي مندرج مي باشد.

6) BeachShoreTM club :

از اين كيت مي توان براي كنترل علف هاي هرز آبزي و جلبك ها در گسترۀ آب هاي ساحلي ضمن سراسر فصل رشد بهره گرفت.

7) Open Water Kit® :

علفكشي مايع براي تيمار علف هاي هرز برافراشتۀ سطح تالاب ها نظير : سوسن آبي ، سَل واش و لوئي به حساب مي آيد(8).     

منابع و مآخذ :

1) bcr – 2016 – Potamogeton lucens (shining pondweed) – Online Atlas of The British & Irish Flora ; www.bcr.ac.uk/plantatlas    

2) Bugbee , Gregory.J – 2009 – Control of Potamogeton crispus and Myriophyllum spicatum in Crystal Lake , Middletown , CT – The Connecticut Agricultural Experiment Station ; Bulletin 1028  

3) Cai Shu , Yan Zi – 2010 – Potamogeton Linnaeus – FL. Chaina , 23:108-114

4) eFloras – 2016 – Flora of Pakistan – www.eFlora.org

5) eFloras – 2016 – Flora of north America ; Potamogeton Linnaeus – www.eFlora.org

6) IaAoD – 2016 – New Herbicide for control of aquatic weeds – Introduction at Association of Drainage

7) IUCN – 2015 – Potamogeton lucens – International Union for Conservation of Nature and Natural Resources

8) Lakerestoration – 2016 – Weed and algae control kits – www.lakerestoration.com

9) NRCS 20 – 2016 – Potamogeton L. (pondweed) – United State Department of Agriculture (USDA) , Natural Resources Conservation Service (NRCS)

10) TPL – 2010 – Potamogeton lucens L. – www.ThePlantList.org

11) Wikipedia – 2016 – Potamogeton lucens – http://en.wikipedia.org