مقالات کشاورزی اندیشه سبز پارسی

"مشخصات و كنترل گياه آبزي گل مرواريدي"؛

"Alternanthera : introduction & control"

گردآوري و تدوين :

اسماعيل پوركاظم ؛ كارشناس ارشد زراعت ،

مدرّس دانشگاه جامع علمي كاربردي گيلان

مقدّمه :

--- گل مرواریدی از جمله گیاهان مهاجم اراضی مرطوب می باشد که عمدتاً به اراضی بهم خورده و آشفته ای (disturbed area) چون شالیزارهای غرقابی هجوم می برد و بواسطه سرعت رشد زیاد بر منطقه استیلا می یابد. گل مرواریدی دارای سازگاری قابل توجهی نسبت به انواع بافت خاک ها با سطوح مختلف حاصلخیزی است ولیکن در شرایط مساعد و مناسب با رشد سریع می تواند گیاهان مجاور را بشدت متأثر سازد و آنها را دچار خسارات کمّی و کیفی قابل توجّه نماید (2).

مشخصات گیاهی جنس آلترنانترا :

--- جنس آلترنانترا (Alternanthera) از خانواده "آمارانتاسه" دارای 200-80 گونه است که عمدتاً در سراسر مناطق گرمسیری تا نیمه گرمسیری (pantropical) و مدیترانه ای پراکنده اند. بیشترین تنوّع گونه های جنس "آلترنانترا" در منطقه آمریکای جنوبی ، دریای کارائیب ، آمریکای مرکزی و مکزیک مشاهده می شوند. آنها گیاهانی علفی ، یکساله تا چندساله ، ایستاده یا خوابیده ، آبزی یا مرطوب زی (scrambling) ، با برگ های کامل و متقابل ، گل آذین بدون ساقه گل (sessile) یا پایک (pedunculate) و به حالت میخچه ای (spike) کوتاه ، محوری ، منفرد یا خوشه ای و براکته دار هستند.

گل ها هرمافرودیت ، بصورت منفرد در محور هر براکته و پوشش گل همراه با میوه ها ریزش می یابند امّا براکته ها پایدار باقی می مانند. قطعات گل 5 عدد ، آزاد ، مساوی یا نامساوی ، بدون پُرز (glabrous) یا مجهز به پُرزهای لطیف هستند. پرچم ها 5-2 عدد گاهاً بدون بساک می باشند. خامه کوتاه ، کلالۀ رأسی و تخمدان با یک تخمک است. میوه ها بشکل انبانچه (urticle) ، ناشکوفا (indehiscent) ، با دیوارۀ نازک و گاهاً کُرکدارند. بذور این گیاهان عدسی شکل (lenticular) می باشند (3،2).

--- مهمترین گونه های جنس "آلترنانترا" عبارتند از :

1) Sessilis

2) Pungens

3) Paronychioides

4) Bettzickiana  (3).

مشخصات گیاهی گل مرواریدی :

--- مشخصات مورفولوژی دارای اهمیّت بسزایی در شناسایی گیاهان بمنظور کاربردهای : تغذیه ای ، زینتی ، دارویی و نهایتاً انتخاب شیوه کنترل مؤثر آنها است (5).

گل مرواریدی با نام علمی "Alternanthera sesilis" از خانواده "تاج خروس" یا "آمارانتاسه" (Amaranthaceae) و اسامی عمومی : joyweed ، sessile joyweed ، alligator weed ، dwarf copperleaf ، creeping chaffweed ، khaki weed ، rabbit weed ، rabbit-meat ، brede embellage ، pale wawae ، common roadside weed ، okula belulechad ، galuti ، mata kura ، vao sosolo گیاهی پهن برگ و علفی (forb) ، یکساله تا چندساله با ژنوتیپ 2n برابر با 40-34 کروموزوم می باشد.

ریشه های گل مرواریدی راست و عمیق هستند.

ساقه هایش به ارتفاع 100-20 سانتیمتر ، مقطع استوانه ای ، نسبتاً پُرزدار ، با تعداد زیادی شاخه های قائم ، توخالی ، قادر به شناوری ، گره دار با توانایی ریشه زائی از محل گره ها می باشند. ساقه های گل مرواریدی به حالت های : خوابیده (prostrate) ، خزنده (creeping) ، ایستاده (ascend) یا شناور (floating) رشد می کنند.

برگ هایش کامل ، نیزه ای (spear-like) تا بیضوی (elliptic) به طول 15-1 سانتیمتر و پهنای 3-3/0 سانتیمتر با پُرزهای کم پُشت ، با آرایش متقابل و جهت گیری 90 درجه نسبت به محور ساقه هستند. این برگ ها در از قاعده به شکل غلاف بدور گره ها قرار می گیرند. آنها در بخش قاعده و نوک به حالت باریک در می آیند و دُمبرگ ها (petioles) بسیار کوتاه به طول 5-1 میلیمتر دارند. براکته های آن  به رنگ سفید براق بطول 5-1 میلیمتر و بدون کُرک هستند.

گل آذین های گل مرواریدی از محل گره ها و ممکن است بصورت یک در میان ظاهر شوند. هر گل آذین مشتمل بر مجموعه ای از گل ها می باشد. آنها متراکم ، بدون ساقه گل و به رنگ سفید نقره ای هستند و از محور برگ ها خارج می گردند. گلدهی گل مرواریدی ممکن است در سرتاسر فصل رشد تداوم یابد.

گل ها بدون دُمگل ، فاقد پوشش محافظ (perianth) ، بطول 5/1-7/0 میلیمتر و بحالت میخچه ای (spike) ظاهر می شوند. کاسبرگ ها به طول 5-2 میلیمتر ، مساوی و به رنگ سفید تا ارغوانی هستند. این گل ها دارای 5 عدد پرچم می باشند که 3 عدد از آنها بارور و دو عدد عقیم هستند.

میوه ها ناشکوفا ، کوچک ، بطول 3-8/1 میلیمتر و پهنای 2-3/1 میلیمتر ، پهن ، قلبی شکل معکوس و مشابه یک انبانچه تخم مرغی شکل (obovate utricle) با رنگ زرد روشن می باشند.

بذور آن دیسک مانند ، به رنگ قهوه ای تیره ، براق ، نسبتاً سبک ، بطول 5/1-9/0 میلیمتر و پهنای 1-8/0 میلیمتر هستند که به تعداد 200 عدد در هر گیاه تولید می شوند (1،10،11،2،6،4).

«جدول1) مشخصات گیاهشناسی گل مرواریدی (11،1،3،6):» 

شیوه های تکثیر و پراکنش :

1) قطعات ساقه های گل مرواریدی می توانند از محل گره ها به تولید ریشه های نابجا بپردازند و بدین ترتیب به شکل گیری کلونی جدید کمک نمایند. قطعات ساقه ممکن است توسط قایق ها و سایر ادوات مربوطه جابجا گردند و بدینطریق باعث پراکنش گیاه در اراضی مرطوب مجاور و تالاب هایی تا عمق 1 متر گردند. البته در مواقعی که قطعات گیاه گل مرواریدی به شکل گیری پوشش شناور (floating mat) منجر می شوند آنگاه عمق تالاب نمی تواند بعنوان عامل محدود کننده رشد و استقرار مطرح باشد.

2) بذور گل مرواریدی بخوبی دارای قدرت باروری هستند. آنها می توانند در مواردی که گیاه مذکور بعناوین مختلف (وحشی ، زراعی ، زینتی) حضور می یابد و به مرحله بلوغ می رسد، توسط حیوانات ، باد و آب جابجا شوند و یا بصورت بانک بذر (seed bank) در خاک ذخیره گردند (10،2،4). 

اکولوژی و رشد گل مرواریدی :

--- گل مرواریدی خواهان رشد در اراضی مرطوب است ولیکن شرایط غوطه ور (submersed) را بجز دوره های کوتاه مدت نمی پذیرد. این گیاه نسبت به شرایط خشکی مقطعی متحمل است و از این نظر آسیب چندانی نمی بیند (4،11).

--- گل مرواریدی در مناطقی چون : حواشی جاده ها ، اراضی بایر مرطوب ، جویبارها ، مرداب ها ، باتلاق ها ، جنگل های نَمدار ، باغات میوه فاریاب ، آب بندان های موقتی ، حاشیه تالاب های تا عمق 1 متر ، شالیزارهای غرقابی ، سواحل دریاچه های آب شیرین ، خندق ها و اراضی پست سیل گیر رشد می کند (7،6،10،2).

--- گل مرواریدی در نیمکره شمالی طی ماه آوریل ظاهر می شود و در ضمن ماه های آگوست-اکتبر به تولید انبانچه هایی (utricles) می پردازد که توسط باد و آب پراکنده می شوند تا گیاهچه های حاصل از آنها در آوریل پدیدار گردند (6،4).

--- گل مرواریدی در مناطق مختلف جهان علاوه بر شالیزارها بعنوان علف هرز مزارعی چون : سورگوم ، ذرت ، ارزن ، پنبه ، کاساوا ، بادام زمینی ، نیشکر ، توتون ، غلات ، مراتع ، جالیز و اراضی پرورش موز مطرح می باشد (7،6،2).

--- نحوه های رشد گل مرواریدی عبارتند از :

الف) بوته های برافراشته و ایستا (emergent)

ب ) پوشش شناور ساقه ها (floating mat) (7).

خسارتزایی گل مرواریدی :

گل مرواریدی به اراضی مرطوب بهم خوردۀ مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری هجوم می برد ولیکن با این حال برخی دانشمندان خسارات اکولوژیکی گل مرواریدی را نسبتاً کم برآورد نموده اند. گل مرواریدی توسط شورای ایالتی آفات گیاهی زیانبخش (EPPC) ایالات متحده آمریکا در لیست علف های هرز مضر (noxious weed) قرار گرفته است. این گیاه همچنین در کشورهای : هند ، آفریقای جنوبی ، نامیبیا ، اسپانیا ، هاوایی ، جزایر اقیانوس آرام در زمره علف های هرز زیانبخش محسوب می گردد. میزان خسارات گونه بلندتر گل مرواریدی موسوم به علف تمساح (Alligator wee) در قیاس با گل مرواریدی معمولی (joyweed) کمتر است زیرا گسترش جهانی کمتری دارد.

مهمترین خسارات گل مرواریدی عبارتند از :

1) این گیاه می تواند موجب کاهش کیفیت سکونتگاه های حیات وحش ، پرندگان آبزی و ماهیان گردد.

2) همچنین می تواند میزان اکسیژن را در زیر پوشش شناوری که بر سطح آب ها تشکیل می دهد ، بشدت کاهش دهد.

3) رشد متراکم آن می تواند از جریان عادی آب در کانال ها بکاهد.

4) قادر است کاربرد تفریحی تالاب ها (شنا ، ماهیگیری و قایقرانی) را با چالش مواجه سازد.

5) گل مرواریدی از علف های هرز شالیزارهای تایوان محسوب می شود و باعث خسارت بر کیفیت محصول و کاهش عملکرد متوسط آن می گردد.

6) گل مرواریدی بعنوان میزبان نماتدهای غدّه ریشه با اسامی علمی : "Meloidogyne incognita" و "Pratylenchus coffeae" عمل می نماید.

7) گل مرواریدی میزبان "شپشک آرد آلود" (mealybug) ریشه مرکبات با نام علمی "Rhizoecus kondonis" می باشد که سالانه خسارات عمده ای به درختان مرکبات چین وارد می آورد.

8) گل مرواریدی میزبان عامل بیماری ویروسی لکه حلقوی (ring spot virus) گیاه "پاپائو" (pawpaw) می باشد (6،10،2).

مناطق پراکنش جهانی :

گل مرواریدی قادر به رشد در طیف وسیعی از خاک ها شامل شنی فقیر ، لوم ، قلیایی ، سیاه تا اراضی نیمه شور ساحلی و مصب رودخانه ها می باشد. این گیاه از اراضی سطح دریا تا ارتفاعات 2000 متری می روید.

مهمرین مناطق جهانی رشد گل مرواریدی عبارتند از :

1) آسیا :

بوتان ، کامبوج ، چین ، هند ، اندونزی ، ژاپن ، لائوس ، مالزی ، میانمار ، نپال ، فیلیپین ، سنگاپور ، تایلند ، ویتنام ، کره و ایران

2) آفریقا :

غنا ، نیجریه ، مصر و آفریقای جنوبی  

3) آمریکای شمالی و مرکزی :

ایالات متحده آمریکا ، پورتریکو ، پاناما و نیکاراگوآ

4) آمریکای جنوبی :

اکوادور ، پرو ، شیلی ، آرژانتین ، کاستاریکا ، گوآتمالا و دومنیکن

5) اقیانوسیه :

استرالیا ، کوئینزلند ، فیجی ، گوآم ، نائورو ، نیوزیلند ، جزایر سلیمان و گینه نو (4،7،6).

موارد مصرف گل مرواریدی:

1) گل مرواریدی را در برخی نقاط جهان برای مصارف غذایی زیر بکار می برند:

1-1) گل مرواریدی را در جنوب شرقی آسیا بعنوان سبزی پرورش می دهند و در این راستا از گل ها ، برگ ها و ساقه های ظریف آنها بهره می جویند.

2-1) از گل مرواریدی بعنوان طعم دهنده سوپ ها و ترشیجات در آفریقا سود می برند.

2) از گل مرواریدی گاهاً بعنوان گیاه پوششی (cover plant) در باغات میوه بمنظور کنترل علف های هرز و تدارک علوفه دام ها استفاده می کنند.

3) از آن بعنوان جزئی از باغ های آبی ، آکواریوم ها و تراریوم ها (terrarium) بهره می گیرند. انواع قرمز رنگ گل مرواریدی نیز در حواشی باغ ها پرورش می یابند.

4) گل مرواریدی را پس از خُردکردن برای تغذیه اردک ها و تعلیف خوک ها استفاده می کنند.

5) از گل مرواریدی برای مصارف دارویی ذیل سود می برند :

1-5) از عصاره برگ هایش برای درمان ناراحتی های چشمی استفاده می کنند.

2-5) از ترکیبات حاصل از گل مرواریدی در تهیه روغن های تقویت مو بهره می گیرند.

3-5) از لوسیون های (lotion) دارویی گل مرواریدی بمنظور معالجه بیماری "بری بری" (beri-beri) و رفع تب استفاده می شود.

4-5) از "دَم کرده" (infusion) اندام های گل مرواریدی برای رفع التهاب و بعنوان تب بُر استفاده می کنند.

5-5) از ترکیبات دارویی حاصل از گل مرواریدی در هند ، سریلانکا ، نیجریه و تایوان برای مواردی چون : تب بُر ، ضد اسهال ، عوارض پوستی ، سوء هاضمه (dyspepsia) ناشی از تنبلی کبد (sluggish) ، بیماری های مزمن کبدی ، التهاب کلیوی ، سودا (bibiousness) ، سوزاک (gonorrhea) ، مشکلات گوارشی ، سردرد و سرگیجه ، هپاتیت ، برونشیت ، آسم و گزش جانوران سمّی بهره می گیرند.

6-5) آنتی اکسیدان "کاروتن" بوفور در گیاه گل مرواریدی حضور دارد.

7-5) از گل مرواریدی بجهت برخورداری از اثرات محافظتی کبد (hepatoprotective) برای درمان مشکلات کبدی مصرف می کنند (7،6،11).

روش های کنترل گل مرواریدی:

الف) کنترل فیزیکی و مکانیکی :

1-الف) این روش از جمله کندن تک بوته ها با دست فقط می تواند موجب حذف گیاهان هرز آبزی نظیر گل مرواریدی در سطوح کوچک گردد.

2-الف) از طریق شخم و آبیاری اراضی کشاورزی آلوده به گل مرواریدی می توان باعث تشویق جوانه زنی بذور آن شد سپس بوته های جوان حاصله را با شخم یا دیسک نابود کرد.

3-الف) با دستگاه های موور ، چاپر و سایر ادوات برداشت می توان به کنترل کوتاه مدت گل مرواریدی دست یافت ولیکن این روش ها بر احتمال گسترش گیاه مزبور از طریق قطعات ساقه می افزایند (10،8).

ب ) کنترل بیولوژیکی :

کنترل بیولوژیکی گل مرواریدی بمنظور محدود ساختن رشد آن در اراضی مرطوب مناطق معتدله با زمستان های ملائم نسبتاً موفقیت آمیز بوده است (8). مشخص شده است که قابل دسترس بودن منابع غذایی مورد نیاز گیاه گل مرواریدی بر میزان ارجحیت انتخاب غذایی حشرات گیاهخوار و توانایی گیاه در مواجهه با چنین نیازی مؤثر است. نتایج نشان می دهند که منابع آبی قابل دسترس بر تحمل گیاه در برابر هجوم حشرات گیاهخوار مؤثر می باشد آنچنانکه شرایط تنش آبی در چنین شرایطی بر تحمل گیاه می افزاید. افزایش کودها نیز بر تحمل گیاه در مواجهه با حشرات گیاهخوار مؤثر است زیرا کودها می توانند باعث ازدیاد بیوماس سبز شوند و تحمل گیاه را در قبال تغذیۀ حشرات بالا ببرند و ظرفیت جبران (compensation capacity) را تعالی بخشند. همچنین نتایج بیانگر این است که شرایط رطوبتی مناسب بدون حضور کودها قادر به بهبود تحمل گیاه نسبت به هجوم حشرات گیاهخوار نمی باشند (9).

پژوهش ها نشان می دهند که کنترل بیولوژیکی گل مرواریدی آبزی و پوشش شناور حاصل از قطعات آن را می توان توسط برخی حشرات حفار (caveats) از جمله نوعی سوسک ریز (flea beetle) با نام علمی "Agasicles hygrophila" و نوعی بید (moth) با نام علمی "Vogtia malloi" با موفقیت انجام داد ولیکن حشرات مذکور قادر به حذف بوته هایی که در خشکی روئیده اند ، نمی باشند. بالاترین وضعیت کنترل بیولوژیکی هنگامی حاصل می شود که حشرات مورد نظر با تراکم مطلوب آزادسازی گردند (10).

گل مرواریدی را در هند به روش بیولوژیک با کمک قارچ های : Glomerella cingulata ، Colletotrichum capsici ، Corticium solani ، Albugo bliti و Phoma spp کنترل می کنند (6).

پ ) کنترل شیمیایی :

--- کنترل شیمیایی گیاه آبزی گل مرواریدی به بهترین وجه برای کوتاه مدت امکانپذیر است. کاربرد علفکش ها در تابستان بر کاربردشان در بهار ارجحیت دارد زیرا کنترل دراز مدت تری را برقرار می سازد. همواره توصیه می گردد که برای کنترل علف های هرز آبزی از علف کش های ویژه چنین اکوسیستم هایی موسوم به "aquatic herbicide" بهره گیرند. ضمناً افزودن سورفکتانت های غیر یونیزه (nonionic surfactant) می تواند بر میزان اثربخشی علفکش ها بیفزاید (10).

--- برخی از علفکش هایی که عموماً برای کنترل گل مرواریدی بکار می روند عبارتند از :

1-پ) علفکش های گلیفوسیت (glyphosate) ، "مِت سولفورون" (metsulfuron) ، "دیکلوبنیل" (dichlobenil) و "امازاپیر" (imazapyr) که جملگی فاقد خاصیت انتخابی هستند ، درحالیکه موجب آلودگی آب ها می شوند و هزینه زیادی طلب می کنند امّا کنترل مناسبی بر گل مرواریدی ایجاد می نمایند.

2-پ) علفکش های "توفوردی" (2,4-D) و "تریکلوپیر" (Triclopyr) با خاصیت انتخابی از قابلیت پخش سرتاسری و کاربرد لکه ای برخوردارند (8،10).

3-پ) نتایج برخی پژوهش ها نشان می دهند که گل مرواریدی توسط علفکش "آمیترول" (Amitrole) و متعاقباً تکرار سمپاشی با 2,4-D یا MCPA بخوبی کنترل می گردد.

4-پ) برخی گزارشات حاکی از حساسیت گل مرواریدی نسبت به علفکش های : "بن سولفورون" (bensulfuron) ، توفوردی ، MCPA ، اُکسادیازون (Oxadiazon) ، "پروپانیل" (propanil) و "بوتاکلر" (butachlor) هستند.

5-پ) گزارشاتی از مقاومت گل مرواریدی نسبت به علفکش های "پیپروفوس" (piperophos) و "فنوکساپروپ" (fenoxaprop) وجود دارند (2).

 «جدول2) علفکش های مناسب برای کنترل گل مرواریدی (10):»

منابع و مآخذ :

1) AoFP – 2016 – Alternanthera sessilis – Atlas of Florida Plants ; Institute for Systemic Botany ; http://florida.plantatlas.usf.edu  

2) Cabi – 2015 – Alternanthera sessilis (Sessile joyweed) – Cookies on Invasive Species Compendium ;  www.cabi.org  

3) eFloras – 2016 – Alternanthera – www.eFloras.org  

4) EPPO – 2009 – Alternanthera sessilis (Amaranthaceae) – European Plant Production Organization (EPPO) ; EPPO Reporting Service

5) Gupta , H.C & et al – 2012 – Morpho_anatomy of leaf , stem and root of alternanthera sessilis and alternanthera pungens (Amaranthaceae) and its significance in drug identification – Indian Journal of Research in Homoeopathy , vol. 6 , No. 4  

6) ISSG – 2016 – Alternanthera sessilis – Invasive Species Specialist Group (ISSG) ; www.issg.org  

7) Red List – 2014 – Alternanthera sessilis – International Union for Conservation of Nature and Natural Resources

8) Sanity , G & et al – 1997 – Control and spread of alligator weed (Alternanthera philoxeroides) in Australia – Wetland Ecology and Management , Vol. 5 , Issue 3 , pp 195-201

9) Sun , Y & et al – 2010 – Effects of resource availability on tolerance of herbivory in the invasive Alternanthera philoxeroides and the native Alternanthera sessilis – J . Weed Research ; 50 : 527 – 536

10) Wersal , Ryan M. & John D. Madsen – 2016 – Alternanthera philoxeroides (Alligator weed) – Invasive Plant Atlas of the Midsouth (IPAMS) ; Geosystems Research Institute (GRI) ; Mississippi State University

11) Wikipedia – 2016 – Alternanthera sessilis – https://en.wikipedia.org