مقالات کشاورزی اندیشه سبز پارسی

"مشخصات و كنترل گياه هرز سيزاب آبزي" ؛

"Veronica beccabunga : identification & control"

گردآوري و تدوين :

اسماعيل پوركاظم ؛ كارشناس ارشد زراعت ،

مدرّس دانشگاه جامع علمي كاربردي گيلان

مقدّمه :

--- "سیزاب آبزی" از جمله گیاهان چندساله و همیشه سبزی است که در بسیاری از مناطق جهان در اراضی مرطوب ، شالیزارهای غرقابی و منابع آب های سطحی کم عمق و کم جریان به حالت "شناور ثابت" رشد می کند ولیکن اخیراً در برخی از اقالیم از جمله مناطقی از بریتانیا به دلیل زهکشی اراضی که بمنظور گسترش فعالیت های کشاورزی و سایر امور توسعه ای انجام می گیرند ، به تدریج در آستانه تقلیل جمعیت تا سرحد ناپدید شدن قرار دارد (10).

مشخصات گياهشناسي :

---- "سيزاب آبزي" با نام علمي "Veronica beccabunga" از خانواده "گل ميمون" یا "اسکروفالاریاسه" (Scrophulariaceae) گياهي چندساله و همیشه سبز است كه با اسامي عمومي زير :

"Brooklime" ، "water pimpernel" ، "Becky leaves" ، "Cow cress" ، "Horse cress" ، "House well" ، "Lime wort" ، "Brooklembe" ، "Limp wort" ، "Wall-ink" ، "Water-pumpy" ، "European speedwell" و "Well-ink" شناخته مي شود(6،7،2،3،1).

تمامیّت بوته "سیزاب آبزی" کاملاً صاف و براق بنظر می رسد ولیکن در موقع خشک شدن به تیرگی می گراید. آنها به ارتفاعی در حدود 60-30 سانتیمتر می رسند و نسبت به سرما و یخبندان حساسیت زیادی ندارند. "سیزاب آبزی" دارای ریشه های لخت و آویخته ای از محل گره ها یا بندهای ساقه ها است.

 برگ های "سیزاب آبزی" نسبتاً کشیده ، با نوک بریده (blunt oblong) و دارای دندانه هایی در حاشیه هستند. آنها نسبتاً ضخیم و با بافتی چرمی می باشند که از طعمی تیز و گزنده بهره می برند.

 "سیزاب آبزی" دارای ساقه های ضخیم ، آبدار و توخالی است که بر سطح بستر (خاک مرطوب یا آب) می خزد و تولید ریشه های متعددی از محل گره های (بندها) ساقه می نماید و بدینگونه با جذب عناصر غذایی به پاکسازی آلودگی آب ها کمک می نماید. متعاقباً کاهش عناصر غذایی محلول از منابع آبی باعث کاهش رشد جلبک ها (algae) در آنها خواهد شد. ساقه "سیزاب آبزی" به تدریج از سطح بستر جدا می گردد و به حالت افراشته واقع می شود. این ساقه ها تولید برگ های صاف ، کشیده و تخم مرغی شکلی به طول 5/1 اینچ با دُمبرگ های کوتاه می کنند. "سیزاب آبزی" می تواند بخش عمده ساقه هایش را به حالت افقی (rafting) بر سطح آب قرار دهد و به حالت "شناور ثابت" رشد کند.

گل های "سیزاب آبزی" دوجنسی یا "هرمافرودیت" (hermaphrodite) هستند یعنی همزمان دارای اندام های جنسی نر و ماده می باشند. آنها به تعداد زیاد و به حالت آویخته یا شل (loose) در قالب گل آذین خوشۀ (raceme) محوری و جفتی به طول 4-2 اینچ ظاهر می گردند درحالیکه در "سیزاب زینتی" (Germander) و "سیزاب چمنی" (Speedwell) فقط یک شاخۀ گلدهنده از محل اتصال هر جفت برگ متقابل خارج می شود. گلدهی "سیزاب آبزی" در ماه مه آغاز می شود و در بخش عمده ای از تابستان تداوم می یابد. مجموعه گلبرگ ها یا "جام گل" (corolla) به رنگ آبی روشن تا گاهاً صورتی با رگبرگ های تیره و منطقه مرکزی (eye) سفید رنگ است. گل های مزبور گلبرگ هایی تخم مرغی شکل و هم اندازه دارند. این گل های نعلبکی شکل عمدتاً دگرگشن می باشند و تلقیح آنها توسط برخی حشرات از جمله مگس های کوچکی چون "Syritta pipian" ، زنبورها و به میزان کم از نوع خودگشنی صورت می پذیرد.

کپسول های میوه آنها مدوّر ، دارای فرورفتگی ، متورّم و بالدار هستند و حاوی بذوری صاف می باشند. بذور "سیزاب آبزی" از جولای تا سیپتامبر می رسند (2،3،9،5،10).   

«جدول1) مشخصات گیاهشناسی سیزاب آبزی (6،7،8):»    

 «جدول2) سایر گونه های جنس سیزاب عبارتند از (3):»

مناطق رشد و پراكنش سيزاب آبزي:

--- "سيزاب آبزي" گياهي چندساله با گسترش جهاني است كه در مناطقي از : اروپا (تركيه ، سوئد ، روسيه ، مجارستان ، آلمان ، فرانسه ، اتريش ، بلژيك ، ايرلند ، بريتانيا) ، مناطق معتدله آسيا (ژاپن ، ایران) ، شمال آفريقا و آمريكاي شمالي رشد مي كند.

اين گياه در بخش هایی چون : حواشي رودخانه ها ، اطراف جوي هاي فصلي ، جويبارهاي كم عمق (کمتر از 10 سانتیمتر) ، خندق هاي مرطوب ، اراضی مرطوب چمنزارها و حواشي تالاب ها بوفور وجود دارد و آن را تا ارتفاعات 2800 فوت در انگلستان يافته اند. "سيزاب آبزي" از نظر زيستگاه تشابهات زيادي با گياهاني مثل "ترتيزك آبزي" (water cress) و "نعناع آبزي" (water mint) دارد (7،6،2،3،5).

--- نواحی رشد گیاه "سیزاب آبزی" را بر اساس منطقه بندی اراضی USDA برابر 11-4 و براساس منطقه بندی AHS برابر 8-2 می دانند. این گیاه متحمل گرما ، رطوبت و آلودگی هوا است. آنها اراضی آفتابگیر تا نیمه سایه با بیش از 6 ساعت آفتاب مستقیم در روز را می پسندند. "سیزاب آبزی" در شرایط نیمه سایه دارای برگ های کمتر و ظاهری کشیده تر است. این قبیل بوته ها دارای رشد بطئی تری هستند و گلدهی کمتری انجام می دهند. چنین گیاهانی اگر به ناگهان در معرض شرایط آفتابگیر و تابش شدید خورشید قرار گیرند ، دچار آفتاب سوختگی خواهند شد (3،1).

--- "سیزاب آبزی" در انواع خاک ها با بافت سبک ، متوسط تا سنگین حائز واکنش اسیدی ، خنثی تا قلیایی رشد می کند. این گیاه هرگاه در معرض آبیاری عمیق قرار گیرد آنگاه می تواند دوره های خشکی کوتاه مدت را متحمل شود (3،1).

--- گیاه "سیزاب آبزی" می تواند بصورت پوششی بر سطح آب های کم جریان و کم عمق رشد نماید و بدینگونه قادر است بعنوان پناهگاه جاندارانی نظیر : سوسمار آبی (newts) ، نوزادان قورباغه (tadpoles) ، بچه ماهیان ، ماهیان کوچک مثل "ماهی آبنوس" (Stickleback) ، سنجاقک ها ، پرندگان کوچک آبزی و همچنین به سبب تولید شهد میزبان مگس های گل (hoverflies) ، پروانه ها و زنبوران در دوره گلدهی باشد(9،5،10).

مصارف و كاربردهاي سيزاب آبزي :

1) "سیزاب آبزی" گیاهی ایده آل برای کاشت در حواشی تالاب ها و آب بندان ها است.

2) اکثر حیوانات گیاهخوار تمایل چندانی برای تغذیه از "سیزاب آبزی" ندارند مگر اینکه بسیار گرسنه باشند.

3) برگ های "سیزاب آبزی" دارای مزه ترش (tartness) هستند لذا آنرا "لیموترش جویبار" (brooklime) می نامند.

4) گیاه "سیزاب آبزی" حاوی ترکیباتی چون : سولفور ، تانن ، روغن های فرار و برخی مواد تلخ مزه است.

5) از سرشاخه هاي "سيزاب آبزي" در کشور هند بعنوان سبزي خوردن استفاده مي گردد.

6) نوساقه های (shoots) گیاه "سیزاب آبزی" در بهار همراه با "ترتیزک آبزی" بعنوان سبزی خوردن و یا در سالاد مصرف می شوند گواینکه بدلیل برخورداری از طعم تند (pungent) از ذائقه پسندی مطلوب بی بهره اند.

7) برگ های "سیزاب آبزی" در برخی مناطق جهان بصورت خام یا پخته مصرف می شوند.

8) برگ های آن را گاهاً له می کنند و بر روی محل سوختگی ها ، زخم ها و آماس می گذارند.

9) برگ ها و ساقه های جوان آنرا برای مداوای "بیماری اسکوربوت" که ناشی از کمبود شدید ویتامین C است ، بکار می برند.

10) "سیزاب آبزی" یکی از 3 گیاه داروئی ضد بیماری "اسکوربوت" یا عارضه "کمبود شدید ویتامین C" می باشد. دیگر این گیاهان شامل : "ترتیزک آبزی" (water cress) با نام علمی "Nasturtium officinale" و "علف اسکوربوت" (scurvy grass) با نام علمی "Cochloaria officinalis" هستند که جملگی از خانواده "براسیکاسه" یا "کروسیفره" می باشند. هیچکدام از سه گیاه مذکور سرشار از ویتامین C نیستند بعلاوه عصاره گیری این گیاهان باعث زوال ویتامین C موجود در آنان می شود.  

11) از دَم کردۀ برگ ها (infusion) برای درمان آلودگی خونی سود می جویند.

12) از گیاه "سیزاب آبزی" در طی قرن چهاردهم برای رفع آماس و نقرس (gout) استفاده می شد.

13) در طب سنتی از گیاه "سیزاب آبزی" بعنوان : "ضد اسکوربوت" (antiscorbutic)، مدر (diuretic) ، تقویت قاعدگی (emmenagogue) ، "تب بُر" (febrifuge) ، ضد یبوست (laxative) ، درمان کمبود ویتامین C (scurvy) و مشکلات خونی (blood impurity) بهره می برند (7،2،3،8،1).

چگونگی مدیریت سیزاب آبزی :

1) دو گونه از سوسک ها و همچنین  لاروهای پروانه بید با نام علمی "Athalia annulata" از برگ های "سیزاب آبزی" تغذیه می کنند (2).

2) بسیاری از بیماری های قارچی بویژه "زنگ ها" (rusts) اقدام به زمستانگذرانی بر سطح زیرین برگ ها و ساقه های "سیزاب آبزی" بخصوص در شرایط مرطوب می نمایند (1).

3) میزان خسارتزایی مستقیم گیاه "سیزاب آبزی" بعنوان علف هرز بواسطه عدم توانایی در تکثیر رویشی (غیر جنسی) نسبتاً کم است زیرا گیاه چندساله مزبور منحصراً از طریق بذور ازدیاد می یابد لذا بندرت تبدیل به علف هرز مزاحم می گردد (3).

1-3) معیار سنجش توانایی تهاجم گیاهان هرز عبارتند از :

الف) A  ..... احتمال زیاد

ب ) B   ..... احتمال متوسط

پ ) C   ..... غیر محتمل مشتمل بر :

1-1-3) Zero likelihood  ..... توانایی تهاجم ناچیز

2-1-3) Unknown          ..... توانایی تهاجم نامشخص

3-1-3) Not assessed     ..... توانایی تهاجم ارزیابی نشده (4).

 «جدول3) توانایی تهاجم علف های هرز موسوم به رتبه بندی نیویورک (4):»

4) تجمع متراکم و مشکل آفرین "سیزاب آبزی" را در شالیزارهای غرقابی و حواشی تالاب ها می توان از طرق کنترل مکانیکی کنترل نمود و در صورت اجبار با استفاده از علفکش های ویژه اکوسیستم های آبی مدیریت کرد.

منابع و مآخذ :

1) B . G – 2016 – Veronica becabunga (Brooklime) – http://BackyardGardener.com

2) Grieve , M – 2016 – Brooklime – http://Botanical.com

3) PFAF – 2012 – Veronica beccabunga – Plants For Future ; Earth , Plants , People (PFAF)

4) PRISM – 2010 – Veronica beccabunga – New York Partnerships For Regional Invasive Species Management  

5) Puddle Plants – 2016 – Brooklime – www.puddleplants.co.uk

6) Redlist – 2016 – Veronica beccabunga – The IUCN Red List Of Threatened Species

7) Sue Eland – 2008 – Veronica beccabunga – Plant Biographies

8) Wikipedia – 2016 – Veronica baccabunga – https://en.wikipedia.org

9) W . N – 2016 – Veronica beccabunga (Brooklime) – Waterside Nursiry (Sharnford) ; https://www.watersidenursery.co.uk

10) Y . W . T – 2016 – Brooklime (Veronica beccabunga) – Yorkshire Wildlife Trust ; www.ywt.org.uk