مقالات کشاورزی اندیشه سبز پارسی

"مشخصات و كنترل گياه آبدوست گل آردي" ؛

"Eclipta : introduction & control"

گردآوري و تدوين :

اسماعيل پوركاظم ؛ كارشناس ارشد زراعت ،

مدرّس دانشگاه جامع علمي كاربردي گيلان

مقدّمه :

--- "گل آردی" از جمله گیاهان هرز پهن برگ و یکساله ای است که در محیط های مرطوب از جمله شالیزارهای غرقابی اقالیم معتدله گرم تا گرمسیری رشد می کند. بذور گیاه مزبور با گرم شدن هوا پس از قرار گرفتن در سطح خاک جوانه می زنند و طی یک دوره زمانی کوتاه با رشد سریع به رقابت با گیاهان زراعی بویژه بوته های برنج می پردازند لذا کنترل بموقع و مناسب بوته های "گل آردی" می تواند مانع کاهش کمّی و کیفی محصولات گیاهی گردد.     

مشخصات گياهشناسي :

--- "گل آردی" با نام علمی "Eclipta prostrata" از خانواده آفتابگردان (Asteraceae) و نام های عمومی: "False daisy" (مینای تقلبی) ، "Bhringraj" ، "swamp daisy" ، "yerba-de-tago" و "white eclipta" گیاهی علفی ، یکساله ، پُرزدار و دارای یک یا چندین ساقه به ارتفاع 100-30 سانتیمتر است.

"گل آردی" دارای ریشه های افشان (fibrous) قوی و همچنین ریشه های راست (taproot) کم عمق می باشد.

ساقه های "گل آردی" به شکل استوانه ای با قطر 3 میلیمتر و میانگره هایی به طول 12 سانتیمتر و دارای افرزوزه هایی (flaring) در زیر هر گره ، رنگ سبز تا ارغوانی ، غالباً پوشیده از پُرزهای طویل سفید رنگ ، قابلیت ریشه زایی از گره های پائینی و مشخصۀ خروج یک جفت شاخه از هر گره ساقه است.

شاخه های "گل آردی" حائز سه ویژگی زیر می باشند :

الف) ساقه خیز (cauline)

ب ) خشن (scabrous)

پ ) شیاردار (stringose)   

برگ های"گل آردی" به شکل ساده ، متقابل ، سبز کدر ، برگ های پائینی بیضوی (elliptic) و سایرین مستطیلی (oblong) تا نیزه ای (lanceolate) ، قاعدۀ باریک ، نوک کوتاه (acute) تا سوزنی (acuminate) ،  شبکه رگبرگی مشخص در سطح زیرین ، حواشی صاف تا اندکی مضرّس ، بدون دُمبرگ (sessile) تا حائز دُمبرگ های کوتاه ، بدون استیپول ، حالت چلیپائی (decussate) ، دارای پُرزهای زبر (pilose) و مشخص قاعده ای ،  طول 16-2 سانتیمتر و عرض 4/2-7/0 سانتیمتر می باشند.   

گلدهی "گل آردی" از بهار تا اوایل پائیز (جولای تا اکتبر) تداوم می یابد که بستگی به میزان رطوبت قابل دسترس دارد. هر سرشاخۀ گلدهنده (flower head) به قطر 1-6/0 سانتیمتر به صورت منفرد-انتهایی یا زوجی- محوری نامساوی با آرایش شبه خوشه ای و هر خوشه دارای 50-30 خوشه چه شعاعی می باشند. خوشه چه های شعاعی شامل مجموعه ای از گل های کوچک سفید تا کرم رنگ هستند که به صورت شعاعی بر روی طبق گل ها (disc flowers) یا کاپیتول ها مستقرند. براکته های انولوکری هر طبق به تعداد 10-8 عدد موجودند که سفید ، پُرزدار (strigose) ، زیرین ، برگ مانند و زبانه ای با طول 6/0 سانتیمتر هستند. طبق های گل به شکل دایره های توخالی با قطر یک سانتیمتر و مشتمل بر 4 سری از گلبرگ ها می باشند که بر روی دُمگل هایی (peduncle) بطول لغایت 7-5/0 سانتیمتر که از محور برگ ها بصورت منفرد یا زوج خارج می گردند، واقعند. دُمگل ها دارای پُرزهای متراکم هستند و در امتداد محور فاقد براکته می باشند. پوشش گل به شکل نیمکره ای با قطر 5-5/3 میلیمتر است که متعاقباً بحالت فنجانی در می آید. نهنج بشکل شلجمی و دارای براکته هایی بعنوان پالئا (paleae) با طول 5/2-5/1 میلیمتر می باشد . گل ها فاقد کاسه گل یا مجموعه کاسبرگ ها (calyx) و یا گلپوش (pappus) هستند و جام گل یا مجموعه گلبرگ ها (corolla) فاقد لبه اند.     

گل ها از نوع دوجنسی (bisexual) هستند لذا گل های ماده فاقد پرچم و گل های ماده دارای یکعدد مادگی و تخمدانی گوه ای شکل هستند. بلوغ اندام های جنسی "گل آردی" بصورت غیر همزمان (heterogamous) صورت می پذیرد.

هر سرشاخه گلدهنده "گل آردی" به تولید تعدادی میوۀ فندقه (achene یا cypsela) سه تا چهار گوشه ، پوشیده از زگیل های متراکم ، دارای پُرز ، حائز 3-1 دندانه کوچک انتهایی و حواشی مخطط است که در ابتدا به رنگ سفید براق با نوک سبز رنگ و نهایتاً به رنگ قهوه ای تا سیاه به طول 3-7/1 میلیمتر و عرض 1-7/0 میلیمتر در می آیند. میوه دهی "گل آردی" از اوایل سپتامبر تا اواخر اکتبر صورت می پذیرد. هر گیاه "گل آردی" ممکن است بالغ بر 17 هزار بذر در طی یک فصل رشد تولید نماید. این بذور در ضمن مراحل بلوغ به رنگ های قهوه ای روشن تا سیاه در می آیند سپس از طبق ها جدا می گردند و ریزش می نمایند(9،8،2،4،1،5،7).     

   «جدول1) مشخصات گیاهشناسی گل آردی (9):»    

 «جدول2) اسامی علمی مشابه برای گل آردی (6،1،2،):»

عادات رشد گل آردی :

گیاه "گل آردی" بر اساس دوره و شرایط رشد به حالات زیر دیده می شود :

1) عادت رشد خوابیده (prostrate) یا وارفته (spreading)

2) عادت رشد ایستاده (upright) ، قائم (erect) یا فرازنده (ascending)

3) عادت رشد لمیده (decumbent ، recline) (4،5،1).

اقالیم پراکنش گل آردی :

گیاه "گل آردی" احتمالاً بومی آسیا است ولیکن بعنوان زیستگاه ثانویه در بسیاری از نقاط جهان از جمله اقالیم گرمسیری (pantropical) و معتدلۀ گرم استقرار یافته است که عبارتند از :

الف) قاره آسیا :  

هند ، چین ، تایلند ، تایوان ، ژاپن ، کره ، بنگلادش ، اندونزی ، کامبوج ، لائوس ، مالزی ، نپال ، پاکستان ، فیلیپین ، سریلانکا ، ویتنام ، ایران و عراق

ب ) قاره آفزیقا :

آنگولا ، ساحل عاج ، مصر ، غنا ، رودزیا ، سودان ، زامبیا و زیمبابوه

پ ) قاره آمریکا :

برزیل ، آرژانتین ، کلمبیا ، کاستاریکا ، کوبا ، مکزیک ، پرو ، پورتریکو و ایالات متحده آمریکا

ت ) قاره اروپا : پرتغال ، ایتالیا ، اسپانیا و بلغارستان  

ث ) قاره اقیانوسیه : استرالیا (8،1،7،4).

بیولوژی و زیستگاه های گل آردی :

--- "گل آردی" گیاهی با گسترش جهانی است که با محدوده وسیعی از شرایط اقلیمی سازگاری یافته است. گیاه "گل آردی" معمولاً اراضی باز ، آفتابگیر و مرطوب را می پسندد و اغلب در زیستگاه هایی چون : اراضی آشفتۀ مرطوب ، انهار آبیاری ، کانال های زهکشی ، اراضی نمناک فاقد زهکش ، خاک های شور نمناک ، حواشی جویبارها ، شالیزارهای غرقابی و حتی مزارع آپلند در طی دوره زمانی بهار تا پائیز یافت می گردد.

--- هر بوته "گل آردی" می تواند تا 17 هزار عدد بذر تولید کند. جوانه زنی این بذور متأثر از رطوبت کافی ، PH مناسب ، حرارت مطلوب و نور کافی می باشد. بذور مزبور فاقد دوره دورمانسی هستند. بذور "گل آردی" در طیف وسیعی از شرایط محیطی نظیر: PH ، شوری و دما جوانه می زنند گواینکه جوانه زنی را در صورت قرار گرفتن در سطح و یا عمق بسیار کم خاک ترجیح می دهند. بیشترین میزان جوانه زنی بذور "گل آردی" در خاک های گرم و مرطوب (اراضی فاقد زهکش ، زراعت های فاریاب و دوره های وقوع باران های سنگین) بروز می یابد.

--- "گل آردی" قادر است در طی یک دورۀ کوتاه 5 هفته ای پس از جوانه زنی به مرحله گلدهی برسد و متعاقباً طی 2-1 هفته به تولید بذور فاقد دورمانسی بپردازد.

"گل آردی" از طریق تولید ریشه های نابجا در محل گره های قطعات ساقه حاصل از عملیات وجین و یا کولتیواتورزدن می تواند به ازدیاد غیر جنسی مبادرت ورزد و گیاهان جدیدی را بوجود آورد.

گیاهچه های (seedling) "گل آردی" به رنگ سبز روشن با برگ های متقابل ، زورقی شکل (spatulate) و حواشی صاف هستند. اولین برگ حقیقی به شکل بیضوی است و دارای رگبرگ های میانی سفید رنگ مشخص در سطح زیرین برگ می باشند. نوساقه ها (shoots) به رنگ قرمز تا ارغوانی ، پوشیده از پُرزهای کوتاه و خشن ، با قابلیت تولید ریشه های نابجا از گره های پائینی ساقه هستند.

بذور "گل آردی" توسط برخی پرندگان آبزی پراکنده می گردند و به دلیل نداشتن دورمانسی به محض قرار گرفتن در شرایط مناسب به جوانه زنی اقدام می ورزند (4،1،7).  

اهمیت گل آردی در کشاورزی :

1) "گل آردی" در زمره علف های هرز عادی اراضی کم ارتفاع مشروب از باران (rainfed) در فیلیپین ، اندونزی و هند محسوب می شود. این علف هرز در زراعت هایی چون : نیشکر ، کتان ، تارو ، پاپایا ، موز ، سویا ، سبزیجات ، پنبه و برنج ایجاد مشکل می نماید. "گل آردی" در کشورهای اروپائی غالباً در اراضی مرطوب بویژه شالیزارهای غرقابی می روید. این گیاه قابلیت تبدیل شدن به یک گیاه هرز مهاجم در اراضی زراعی کاملاً مرطوب را ندارد.

2) "گل آردی" بعنوان یک میزبان جایگزین (alternate host) برای نماتد غده ریشه (root knot) با نام علمی "Meloidogyne spp" مطرح است (1،7).  

موارد کاربرد گل آردی :

بخش های مصرفی "گل آردی" شامل : ریشه ها ، بذور و اندام های هوایی هستند که دارای قابلیت های خوراکی و کاربردهای داروئی بشرح زیر می باشند :

1) در طب سنتی هند موسوم به "ayurveda" از عصاره برگ های "گل آردی" برای : تقویت کبد ، نیروبخشی و تقویت مو بهره می گیرند. سنت گرایان هندی معتقدند که عصاره برگ های "گل آردی" می تواند باعث افزایش رشد و بهبود رنگ موها شود.

2) از رنگ مشکی (black dye) حاصل از "گل آردی" برای رنگ کردن موها و انجام تاتو استفاده می گردد.

3) از عصاره "گل آردی" برای مواردی نظیر : بیماری های قارچی کف پا (athlete`s foot) ، اِگزما ، رفع ریزش موهای سر و تورّم پوست سود می جویند.

4) از برگ های "گل آردی" بعنوان ماده ضد سم (anti- venom) جهت درمان نیش عقرب و مار در کشورهای چین و برزیل بهره می گیرند (8).

5) از "گل آردی" به صورت سنتی برای درمان : سُرفه ، آسم ، دفع انگل ، آماس ، بزرگی طحال ، سوءهاضمه ، بی اشتهایی ، جراحت سطحی ، زخم معده ، استرس ، خارش ، دندان درد ، گوش درد و سَردرد بهره می برند.

6) از "گل آردی" همچنین بعنوان داروی منزجر کننده و نیروبخش برای مواردی چون:

چاقی ، بالابودن کلسترول خون ، هپاتیت یا بیماری های کبدی ، افزایش چربی خون ، بزرگی طحال و بیماری های پوستی در هند استفاده می گردد.

7) در طب سنتی تایوان نیز برای درمان : فشار خون ، بزاق خونی ، پیشاب خونی و خارش سود می جویند.

8) در تایلند از برگ های "گل آردی" جهت بیماری های پوست و مو استفاده می شود. از ساقه های آن برای نیروبخشی ، کم خونی یا آنمی ، سل ، آسم  و همچنین از ریشه هایش بعنوان : میکرب کش ، نیروبخش و محافظ کبد بهره می گیرند.

9) در چین و مالزی از "گل آردی" بعنوان ضد سم (antivenom) برای درمان مارگزیدگی استفاده می کنند بطوریکه تزریق 5/2 میلیگرم از عصاره "گل آردی" در ضمن یک آزمایش تحقیقی توانست سم کشندۀ مار افعی را در موش ها درمان نماید.

10) از پودر "گل آردی" برای درمان یرقان در اطفال استفاده می گردد. از پودر "گل آردی" به میزان 50 میلیگرم به ازای هر گرم وزن بدن بعلاوه عسل توانستند طی 5 هفته به درمان 100-80 درصد از 50 کودک مبتلا به هپاتیت ویروسی موفق شوند.

11) با درمان تلفیقی مشتمل بر کِرم "Clarina" و قرص های "Purin" حاصل از "گل آردی" توانستند به درمان 56-38 درصد از یک گروه 76 نفری داوطلبان مبتلا به آکنه (جوش صورت) موفق شوند (2).

12) گیاه "گل آردی" را در بلغارستان حین مرحله گلدهی برداشت نموده و خشک می کنند آنگاه :

1-12) از ریشه های آن با خاصیت ضدعفونی کنندگی برای التیام زخم معده و جراحات پوستی بویژه در گوساله ها بهره می برند.

2-12) برگ های آن را می پزند و بعنوان سبزی مصرف می کنند.

3-13) از عصاره اندام های این گیاه برای مواردی چون : ضدعفونی کننده ، قابض ، تصفیه کننده ، قی آور ، تب بُر ، چشم درد ، مُسهل ، نیروبخش ، درمان کم خونی ، درمان دیفتری ، دندان درد ، گوش درد ، رفع موهای خاکستری ، رفع ریزش مو و التیام زخم ها سود می جویند (7).

جداسازی و ساختار مواد فیتوشیمیایی :

از گیاه "گل آردی" در چین برای اهداف غذایی و داروئی بهره می برند لذا در یک آزمایش با کمک 4 نوع حلال شامل : آب و اتانول های 30 ، 60 و 90 درصد به جداسازی ترکیبات فیتوشیمیایی اندام های هوایی گیاه "گل آردی" پرداخته شد و نهایتاً 4 نوع ترکیبات زیر حاصل آمدند :

الف) "ودلولاکتون" (wedelolactone)

ب ) "اکلال باساپونین" (eclalbasaponin)

پ ) "لوتئولین" (luteolin)

ت ) "لوتئولین-7-گلوکوزید" (luteolin-7-o-glucoside)

متعاقباً ترکیبات فوق به طریق اسپکتروسکوپی آنالیز گردیدند و بدینطریق ساختار شیمیایی آنها مشخص شدند.

آنگاه فعالیت "ضد توموری" 4 نوع ترکیب مذکور در شرایط آزمایشگاهی تحت بررسی قرار گرفت. نتایج حاصله نشان داد که بیشترین فعالیت "ضد توموری" در مواد استخراجی حاصل از اتانول 30 درصد بروز می یابند و این موضوع بیانگر حضور آنتی تومورهای طبیعی در گیاه "گل آردی" است که لزوم مطالعات بیشتر را طلب می نماید (3).

پژوهش های بیشتر موجب استخراج ترکیباتی چون : اسید اولیانولیک ، اسید اورسولیک ، اسید اسکوربیک ، اسید بنزوئیک ، اسید لاسیروئیک ، اسید استئاریک ، آلکالوئیدها ، فلاونوئیدها ، کومیستان ها ، تری ترپنوئید ساپونین و "نوناکوسانول" از گیاه "گل آردی" گردیدند (2).

مدیریت رشد گل آردی :

1) کنترل زراعی و فیزیکی :

1-1) "گل آردی" نسبت به شرایط خشکی متحمل نیست لذا در خاک های خشک بندرت جوانه می زند. بنابراین اتخاذ شیوه هایی که باعث افزایش کارآیی مصرف آب (WUE) در گردند، می تواند از طغیان گیاه مزبور در اراضی زراعی- باغی بکاهند.

2-1) "گل آردی" دارای سیستم ریشه ای قوی و گسترده است لذا وجین دستی در مراحل بلوغ گیاه با دشواری امکانپذیر می باشد. انجام وجین دستی همچنین می تواند موجب آشفتگی خاک گردد. معمولاً بخش عمده ای از گیاه "گل آردی" در ضمن وجین دستی درون خاک باقی می مانند، بطوریکه می توانند بزودی به رشد مجدد بپردازند. بهترین موقع وجین دستی "گل آردی" در مراحل آغازین رشد گیاه می باشد.

3-1) اجرای بهداشت زراعی و پاکسازی حواشی مزارع و باغات مرطوب می تواند از گسترش گیاه مزبور جلوگیری نماید.

4-1) اتخاذ روش هایی نظیر : موور زدن اراضی غیر زراعی و همچنین ردیف های بین گیاهان زراعی-باغی ، کاشت متراکم گیاهان پوششی (grouncovers) و استفاده از مالچ های آلی مناسب با قطر بیش از 1 اینچ می تواند از جوانه زنی بذور "گل آردی" بکاهند.

5-1) اعمالی چون : شخم زدن ، فوکازدن و کولتیواتورزدن مکرر می توانند بوته های سبز شدۀ "گل آردی" را کنترل نمایند امّا یقیناً مانع جوانه زنی مابقی بذور آن نخواهند شد (4،1).

2) کنترل شیمیایی :

1-2) قبل از سبزشدن :

کاربرد برخی از علفکش ها می تواند به کنترل نسبی "گل آردی" منتهی گردد و ازدیاد آنها را با تنگنا مواجه سازد ولیکن علفکش هایی نظیر "دی نیتروآنیلین" و "اُکسی فلورفن" زمانیکه به تنهایی بکار روند، از تأثیرات کافی بر "گل آردی" بی بهره اند. علفکش هایی که با کاربرد قبل از سبزشدن (pre-emergent) قادر به اثرات مثبت بر "گل آردی" هستند شامل:

1-1-2) علفکش indaziflam (Manengo)   

2-1-2) علفکش flumioxazin (Broadstar , Sure Guard)

3-1-2) علفکش isoxaben (Gallery)

4-1-2) علفکش dimethenamid-P (Tower , FreeHand)

5-1-2) علفکش Oxadiazon (4،1).

2-2) پس از سبزشدن :

بسیاری از علفکش ها با کاربرد پس از سبزشدن (post-emergent) می توانند موجب کنترل مؤثر "گل آردی" گردند امّا غالباً باید محلول سمّی آنها را مستقیماً بر روی گیاه مزبور بپاشند. برخی از این قبیل علفکش ها عبارتند از :

1-2-2) glyphosate (Round Up)

2-2-2) glofosinate (Finale)

3-2-2) diquat (Reward)

4-2-2) pelargonic acid (Scythe)

5-2-2) imazaquin (Image)

6-2-2) 2,4-D یا MCPA (4،1).

بسیاری از علفکش های سیستمیک و تماسی بر "گل آردی" تأثیر می گذارند ولیکن در موارد کاربرد علفکش های تماسی نظیر "دایکوآت" و "پیلارگونیک اسید" باید دقت گردد تا پوشش کاملی از قطرات محلول سمّی را بر گیاه هرز مزبور فراهم سازند.

بالاترین کارآیی علفکش های پس از سبز شدن هنگامی حاصل می آید که آنها را در مراحل اولیه رشد گیاهان هرز و طی دوره رشد سریع آنان بکار ببرند (4).

منابع و مآخذ :

1) Catindig , JLA & et al – 2005 – Eclipta prostrata – Rice Knowledge Bank ; www.knowledgebank.irri.org  

2) Glob in Med – 2015 – Eclipta prostrata (Asteraceae) – Global Information Hub on Interated Medicine ; www.globinmed.com  

3) Liu , Qi_Mei & et al – 2012 – Eclipta prostrata L. phytochemicals : isolation , structure elucidation and their antitumor activity – Food and Chemical Toxicology , volume 50 . issue 11 , pages 4016-4022   

4) Marble , chris & et al – 2015 – Biology and management of Eclipta prostrata in ornamental crop production – University of Florida , UF/IFAS Extension

5) Prigge , B.A & A.C , Gibson – 2016 – Eclipta prostrata – National Park Service , US Department of Interior ;  www.smmflowers.org

6) TPL – 2010 – Eclipta prostrata – The Plant List ; www.theplantlist.org

7) Tzonev , Rosen – 2007 – Eclipta prostrata (Asteraceae) : a new alien species for the Bulgarian Flora – Phytologia Balcanica , 13 (1) : 79-80 ; http://www.researchgate.net

8) Wikipedia – 2010 – Eclipta prostrata – https://en.wikipedia.org

9) wikispecies – 2015 – Eclipta prostrata – http://species.wikimedia.org