مقالات کشاورزی اندیشه سبز پارسی

"مشخصات و کنترل علف هرز پنجه مرغی" ؛

"Cynodon dactylon : introduction & control"

گردآوری و تدوین :

اسماعیل پورکاظم ؛ کارشناس ارشد زراعت ،

مدرّس دانشگاه جامع علمی کاربردی گیلان

مقدّمه :

--- گیاه "پنجه مرغی" از گراس های استولن دار (stoloniferous) محسوب می شود که وسیعاً در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری جهان رشد می کند. "پنجه مرغی" در زمره گیاهان چهار کربنه ای (C4) محسوب می گردد که در زیستگاه هایی چون : زمین های بایر ، اراضی زراعی و باغی ، حواشی انهار آبیاری ، کانال های زهکشی ، اطراف تالاب ها ، جنگل های کم پُشت ، اراضی بیابانی و مراتع یافت می گردد (3،11،7). گیاه پنجه مرغی در زمره علف های هرز مهاجم با قدرت رقابت زیاد در مقابله با سایر گیاهان از جمله گیاهان زراعی- باغی می باشد. این گیاه با استعانت از ویژگی تولید ریزوم و استولن (رانر) قادر به گسترش سریع است ولیکن برای این منظور نیازمند شدت نور و دماهای بالا بویژه در اراضی مشوّش است. پنجه مرغی گواینکه نسبت به تنش خشکی متحمل است ولیکن تمایل زیادی به رشد در اراضی مرطوب نظیر شالیزارها دارد. این گیاه نسبت به شرایط سایه و بروز یخبندان متحمل نیست. ضمناً استولن ها و ریزوم هایش به شرایط آبکافت (desiccation) حساسند. پنجه مرغی در مناطق گرم و نیمه گرم هر دو نیمکره زمین تا ارتفاعات 3 هزار متری یافت می گردد (9،8).   

مشخصات گیاهشناسی :

--- گیاه "پنجه مرغی" ، "چكواش" یا "چایر" با نام علمی "Cynodon dactylon" از خانواده گراس ها (grasses) ، چمن ها (Poaceae) یا غلات (graminae) محسوب می شود و با اسامی عمومی ذیل شناخته می گردد :

Bahama grass ، Creeping panic grass ، Hariali grass ، Serangoon ، Indian couch grass ، Indian hoab ، Reed grass ، Scotch grass ، Scutch grass ، Couch grass ، Green couch ، Devil`s grass ، Dog`s tooth grass ، Quick grass ، Turf grass ، Forage grass ، Star grass ، Wire grass ، Dubgrass ، Bermuda grass (3،4،5،11،10،12).

معنی لغوی Cynodon در زبان یونانی معادل "دندان سگ" است و واژه dactylon به معنی انگشت می باشد که منتسب به گل آذین انگشت مانند و دندانه ای گیاه مزبور هستند.

"پنجه مرغی" گیاهی علفی ، چندساله ، منشعب ، خزنده (creeping) ، سریع الرشد و سیمی شکل (wiry) است که معمولاً به تولید یک توده حجیم در سطح خاک نمی پردازد. این گیاه دارای دو نوع نوساقه (shoot) به شرح زیر است :   

الف) ساقه های زیرزمینی موسوم به ریزوم (rhizome)

ب ) ساقه های روزمینی موسوم به استولن (stolon) یا رانر (runner) (4،5،11،7).

پنجه مرغی دارای ریشه های افشان است که در شرایط خشکی قادرند به جستجوی رطوبت تا 2 متری عمق خاک نفوذ یابند ولیکن بیشترین توده را در اعماق کمتر از 60 سانتیمتر تشکیل می دهد (12).

گره های ساقه زیرزمینی یا "ریزوم"  در شرایط خاک های مرطوب به تولید نوساقه های ماشوره ای (culm) بعنوان پنجه های (tiller) جدید با طول بیش از 25 سانتیمتر می پردازند که متعاقباً تبدیل به "دستک هایی" می شوند. این "دستک ها در سطوحی با تراکم کم به حالت خوابیده (prostrate) بر روی زمین قرار می گیرند. ریزوم ها معمولاً در عمق 10 سانتیمتری خاک رشد می کنند امّا می توانند تا عمق 35 سانتیمتری نیز نفوذ یابند. حدوداً 60 درصد ریزوم ها و ریشه های پنجه مرغی معادل 600 گرم در مترمربع در عمق کمتر از 1 متر ، 30 درصد در عمق 2-1 متر و 10 درصد در عمق 3-2 متر خاک گسترش می یابند. ریزوم ها می توانند تا دو برابر استولن ها قطور معادل 9/0-2/0 سانتیمتر گردند. هر گره ریزوم توسط یک برگچه دکمه ای موسوم به "cataphyll" پوشش می یابد. هر گره ریزوم و استولن می توانند بیش از 3 جوانه زیست پذیر (viable) تولید کند (3،8).

ساقه های هوایی از نوع ماشوره ای موسوم به "استولن" ، "رانر" یا "دستک" دارای مقطع دایره ای (cylindrical) یا بیضوی (flattened) و اغلب بدون پُرز با سایه ای از رنگ ارغوانی هستند. این ساقه ها به ارتفاع 40-8 سانتیمتر و گاهاً تا ارتفاع 90 سانتیمتر می رسند. فاصله بین گره های استولن حدود 10 سانتیمتر است. از خصوصیات بارز گیاه "پنجه مرغی" آن است که حداقل 3-2 برگ از هر گره ساقه هوایی خارج می سازد و بدین طریق از گیاه "مَرغ" (panicum repens) و "سگ واش آبزی" (paspalum distichum) متمایز می باشد (3).

برگ ها از الگوی متناوب فاصله دار (distal) در سرتاسر رانرها پیروی می کنند. پهنک برگ به رنگ سبز تا سبز مات با حواشی زبر (scabrous) با طول 15-2 سانتیمتر و عرض 4-5/1 میلیمتر است که بستگی به فاصله گره ها روی ساقه هوایی دارد. پهنک برگ ها در قاعده بصورت باز ، فاقد پُرز یا پُرزدار ، سرنیزه ای ، هم اندازه و یا کوتاهتر از طول میانگره ها ، رگبرگ میانی معمولاً غیر مشهود و زاویه 90 درجه بین غلاف و پهنک هستند. لیگول یا ناخنک (ligule) بویژه در طی دورۀ رویشی گیاه بسیار کوتاه (کوتاهتر از 5/0 میلیمتر) ، غشائی (membranous) و حاوی پُرزهای حاشیه ای (ciliate) می باشد. برگ های "پنجه مرغی" فاقد گوشواره (auricle) هستند و غلاف (sheath) آن بشکل مدوّر و فاقد پُرز می باشد (3،5،12،13،7).

گلدهی "پنجه مرغی" از اواخر تابستان آغاز می گردد. ساقه گلدهنده (flowering culm) یا گل آذین (inflorescence) به طول 25 سانتیمتر ، چتر مانند (umbel-like) و شامل 7-3 خوشه (raceme) باریک به طول 8-3 سانتیمتر که از یک نقطه (ندرتاً از دو نقطه) به حالت فراهم (whorl) منشعب شده اند. سنبلچه ها (spikelet) به طول 3-2 میلیمتر که در دو ردیف بر روی محور اصلی (rachis) ترتیب یافته اند. هر بوته "پنجه مرغی" می تواند سالانه بطور متوسط 99-78 عدد گل آذین (1125-87 گل آذین در مترمربع) تولید نماید (3،13،7،8).

«جدول1) مشخصات گیاهشناسی پنجه مرغی (3،6،12):»     

مهمترین واریته های جنس Cynodon عبارتند از (5): 

ارقام اصلاح شدۀ هیبرید :

ارقام هیبرید "پنجه مرغی" که برای اهداف مختلفی اصلاح گردیده اند نظیر : Santa Ana ، Tifway ، Tifwarf و Tifgreen جملگی دارای برگ های نرم تر و بلندتر هستند. آنها در سرتاسر فصل رشد به رنگ سبز تیره ظاهر می گردند. ارقام هیبرید "پنجه مرغی" قادر به تولید بذر نیستند درحالیکه ارقام معمولی آن غالباً به تولید بذوری می پردازند که قادر به بقاء در خاک لااقل برای مدت 2 سال می باشند (4).

بعلاوه واریته هیبرید "Tifton 85" همانند سورگوم ها در شرایط تنش به تولید سم سیانید (cyanide) می پردازد لذا گاهاً آنرا بعنوان یک نژاد تغییر یافتۀ ژنتیکی یا "GM" (genetically modified) محسوب داشته اند(12).   

اکولوژی و بیولوژی پنجه مرغی :

گیاه "پنجه مرغی" می تواند بیش از 7 ماه در دوره های خشکسالی به حالت دورمانسی (کمون) دوام آورد (3).

گیاه "پنجه مرغی" از جنبه ژنتیکی در انواع "دیپلوئید" ، "تریپلوئید" و پنتاپلوئید" نیز وجود دارد امّا انواع "تتراپلوئید" (4n = 36) در اکثریت هستند (3).

گیاه "پنجه مرغی" بواسطه اینکه دارای ویژگی "خود ناسازگاری" (self-incompatible) ژنتیکی است لذا اکثراً با کمک باد گرده افشانی و تلقیح می گردد. تشکیل گندمه واقعی تنها در ژنوتیپ های دیپلوئید صورت می پذیرد و سایر ژنوتیپ ها فقط می توانند بصورت "آپومیکسی" (apomictic) به تولید گندمه غیر زایا بپردازند(3).

شرایطی چون مواجهه با طول روزهای 13 ساعته ، حرارت شبانه کم و حرارت روزانه زیاد می توانند موجب تحریک گلدهی گیاه "پنجه مرغی" شوند. "پنجه مرغی" نسبت به فتوپریود برای وقوع گلدهی بی تفاوت است. بذردهی "پنجه مرغی" اهمیّت زیادی دارد زیرا موجب بروز تفاوت های ژنتیکی در جمعیّت هایش می شود. این گیاه معمولاً به تولید شمار زیادی بذور ریز (30/0-25/0 میلیگرم) می پردازد که از ویژگی دورمانسی متفاوتی مطابق با ژنوتیپ های آن برخوردارند (3،5).

قوّه جوانه زنی بذور "پنجه مرغی" به شرایط اقلیمی از جمله دمای محیط بستگی دارد و بر اساس نتایج پژوهشی در حدود 50-15 درصد برآورد شده است که به ترتیب در دماهای 40-35 و 30-20 درجه سانتیگراد حاصل می گردند. گیاهان جوان حاصل از جوانه زنی بذور در دماهای بالاتر از 15 درجه سانتیگراد پس از 30 روز قادر به ایجاد ریزوم و استولن (رانر) خواهند بود. محققین بهترین دما برای رشد این گیاه چهار کربنه را 5/37-35 درجه سانتیگراد دانسته اند درحالیکه حداقل دما برای رشد آنرا 10 درجه سانتیگراد می دانند. رشد "پنجه مرغی" در 15 درجه سانتیگراد به میزان زیادی کاهش می یابد. "پنجه مرغی" با فرارسیدن زمستان به حالت کمون و به رنگ متمایل به خاکستری در می آید. بخش های روزمینی گیاه "پنجه مرغی" در دماهای 3- تا 2- درجه سانتیگراد یخ می زنند (3،5،12).

برخی محققین حداقل شرایط برای رشد پنجه مرغی را بشرح زیر عنوان کرده اند:

روزهای 8 ساعته با دمای 15 درجه سانتیگراد

شب های 16 ساعته با دمای 5 درجه سانتیگراد (5).

ریزوم ها و استولن های "پنجه مرغی" در تماس با خاک مرطوب قادر به ریشه زائی از محل گره ها هستند لذا قطعات ریزوم ها و استولن ها می توانند به زندگی خویش ادامه دهند و گیاهان جدیدی را ایجاد نمایند. ریزوم های "پنجه مرغی" در اراضی دست نخورده به حالت سطحی در خاک (عمق 6-1 اینچ) رشد می کنند درحالیکه پس از نرم شدن خاک در اثر شخم یا دیسک به اعماق بیشتری نفوذ خواهند یافت (4).

"پنجه مرغی" قادر به تحمل دوره های غرقاب است ولیکن در چنین شرایطی قادر به رشد نخواهد بود. "پنجه مرغی" توانسته است شرایط غرقابی در عمق 9 متر را در اراضی سیل گیر مناطقی از بنگلادش (حواشی رودهای گنگ – براهماپوترا) برای چندین هفته تحمل نماید. "پنجه مرغی" وضعیت غرقاب را در آب های جاری به مدت 8 روز و در شرایط آب های ساکن برای مدت 4 هفته تحمل می کند (5،8).

"پنجه مرغی" طیف وسیعی از PH را متحمل است ولیکن خاک های اسیدی را بهتر از خاک های قلیایی تحمل می کند. این گیاه بیشترین رشد را در خاک های حاوی ازت زیاد ، کلسیم کافی و PH 5/5 بروز می دهد (8).  

پنجه مرغی تحمل خوبی در مقابل شوری دارد و فقط رشد آن در چنین شرایطی اندکی کاهش می یابد زیرا گیاه مزبور در شرایط شوری اقدام به تغییر مسیر مواد فتوسنتزی از اندام های هوایی به ریشه ها بمنظور بقاء می نماید (5).

خصوصیات ازدیاد و رشد :

گیاه "پنجه مرغی" از دو طریق زیر ازدیاد می یابد :

الف) طریقه رویشی (غیر جنسی) با کمک استولن ها و ریزوم ها

ب ) طریقه زایشی (جنسی) با کمک بذور

پنجه مرغی از طریق انتقال قطعات ریزوم و استولن توسط : حیوانات بویژه سم داران (hooves) ، ماشین آلات کشاورزی ، آبهای جاری و انسان (جابجایی علوفه تازه) گسترش می یابد. پنجه مرغی در هر ماه می تواند از هر گره استولن بیش از 20 جوانه جدید ، افزون بر 12 نوساقه پنجه ای جدید و 3 جوانه ریزومی در حال خواب تولید نماید.

طریقه ازدیاد زایشی بواسطه نیازمندی به بستر مناسب از اهمیّت کمتری در گسترش "پنجه مرغی" برخوردار است. "پنجه مرغی" برای کاشت نیازمند 11-9 کیلوگرم بذر در هکتار است. هر کیلوگرم از این بذور حاوی 4/4 میلیون بذر می باشد. بذور مزبور را قبل از کاشت با قارچکش لیندان (lindane) بویژه در مواردی که امکان خسارت مورچه ها وجود دارد، تیمار می دهند (5،11،8).

گیاه "پنجه مرغی" با رشد به شیوه های خوابیده (prostrate) و لمیده (decumbent) به ظاهری مفروش (mat-like) دست می یابد. جمعیت های طبیعی "پنجه مرغی" را می توان از جنبه های مختلف رشد نظیر : ساقه های ایستاده یا خوابیده ، نفوذ ریشه ها و تحمل دمای خاک دسته بندی نمود و بدین طریق آنها را برای مواردی نظیر ایجاد چراگاه یا چمن در شرایط متفاوت بکار گرفت (13).

گیاه "پنجه مرغی" را می توان در مناطق گرم سراسر جهان (حدواسط 30 درجه شمالی تا 30 درجه جنوبی) با موفقیت پرورش داد. این گیاه برای رشد مناسب خواهان بارندگی سالانه در حدود 1750-625 میلیمتر است تا بدین ترتیب بتواند نقاط آسیب دیده و مخروبه چمن ها و مراتع را سریعاً ترمیم نماید (12).  

"پنجه مرغی" مقاومت خوبی در برابر بروز خشکی دارد و ریزوم هایش در چنین شرایطی قادر به بقاء خواهند بود(5). وضعیت هوا-خشک می تواند قطعات ریزوم تک گره را پس از 7 روز با کاهش 53 درصدی وزن تر مواجه سازد و بدین طریق از جوانه زنی آنها ممانعت بعمل آورد درحالیکه اکثر قطعات ریزوم های دارای 3 گره پس از 7 روز همچنان به جوانه زنی موفق می گردیدند. اصولاً استولن ها برای خشکاندن باید به رطوبت 39 درصد و ریزوم ها برای خشکاندن باید به رطوبت 15 درصد رسانده شوند (8).

"پنجه مرغی" در محدودۀ وسیعی از انواع خاک ها رشد می کند ولیکن وسیعاً خواهان : اراضی زهکشی شده ، آفتابگیر ، حاوی خاک های سیلتی تا رسی ، وضعیت بدون غرقاب ، حاصلخیز ، حاوی آهک و نیتروژن کافی می باشد. "پنجه مرغی" خاک های سنگین را در مناطق خشک بر خاک های سبک ترجیح می دهد که بواسطه بالا بودن ظرفیت نگهداری آب می باشد.

"پنجه مرغی" به شرایط سایه متوسط تا زیاد نسبتاً حساس است لذا رشد آن در اراضی کاملاً آفتابگیر به حداکثر می رسد و با افزایش سایه (جوار درختان) نزول می یابد. نتایج بیانگر اینکه در شرایط سایه 64 درصدی تا میزان 50 درصد از رشد ریزوم ها و ریشه های "پنجه مرغی" کاسته می گردد. افزایش نیتروژن در شرایط سایه باعث افزایش رشد ، افزایش پروتئین خام و کاهش میزان ذخیره کربوهیدرات ها خواهد شد. بیشترین ذخیره کربوهیدرات ها طی نوامبر تا دسامبر درون ریزوم ها انجام می گیرد و کمترین میزان آن در اواخر زمستان صورت می پذیرد (5،12،8).   

"پنجه مرغی" دارای سرعت گسترش بسیار خوبی در اوقات گرم سال معادل 6/1 مترمربع در ماه است درحالیکه سرعت گسترش اویارسلام چندساله (cyperus rotundus) در چنین شرایطی معادل 8/2 مترمربع و برای قیاق (sorghum halepense) معادل 3/1 مترمربع در ماه می باشد (8).

اندازه گیری ها نشان می دهند که رشد طولی ریزوم های "پنجه مرغی" در جولای به 36 متر می رسد و این میزان در دسامبر تا 5/9 متر کاهش می یابد که این موضوع بیانگر رشد سریع آنها در اوایل تابستان نسبت به اواخر آن است. استولن های جدید از قاعده گره نوساقه های حاصل از ریزوم ها پس از مرحله زمستانگذرانی منشأ می گیرند. استولن ها می توانند 75 سانتیمتر در طی 6 هفته اوّل رشد کنند. گیاه مزبور طی 5/3 ماه به تولید 8 استولن از نوساقه نخستین و 7 استولن از نوساقه دوّم جمعاً با طول 570 سانتیمتر  می پردازد. هر بوته در چنین شرایطی طی 5/2 سال با حداکثر رشد 2 مترمربع در ماههای تابستان می تواند 25 مترمربع مساحت را تسخیر نماید. رشد استولن های "پنجه مرغی" در دماهای کمتر از 18 درجه سانتیگراد متوقف می گردد. آنها در دمای 2- درجه سانتیگراد خشک می شوند (8).

هر هکتار از اراضی تحت سیطره پنجه مرغی در شرایط مناسب می تواند به تولید 480 کیلوگرم وزن زنده در دام های گوشتی منجر گردد و یا علوفه 12-10 گوساله شیری را تأمین نماید (5).

وضعیت رشد پنجه مرغی را در چراگاه هایی که دچار انباشت بقایای خشک گیاهی در سطح خاک (sod-bound) شده اند، از طریق دیسک زدن و دندانه کشیدن می توان بهبود بخشید (5).  

ایالات متحده آمریکا از اراضی زیر کشت گیاه "پنجه مرغی" دارای دو دفعه برداشت بذری طی اواسط جولای و نوامبر است و مراحل برداشت بذور مزبور بترتیب عبارت از : موور زدن ، دسته کردن ، خرمنکوبی و بوجاری می باشند. اراضی تحت کشت "پنجه مرغی" می توانند به میزان 350-275 کیلوگرم در هکتار بذر تولید نمایند. تولید بذر پنجه مرغی در کالیفرنیا تا 450 کیلوگرم در هکتار گزارش شده است. تولید این مقدار بذر خواهان 270 کیلوگرم ازت و 38 کیلوگرم فسفر در هکتار است (5،8). برخی اندازه گیری ها بیانگر تولید بیش از هزار عدد بذر در هر مترمربع بسترهای رشد و پرورش پنجه مرغی بوده اند (6).

مناطق پراکنش گیاه پنجه مرغی :

گیاه "پنجه مرغی" را از مبدأ (originate)آسیا بویژه هندوستان تا خاور میانه و همچنین بومی (endemic)  آفریقا می دانند. تاکنون 8 گونه از جنس Cynodon در آفریقای جنوبی شناسائی شده اند. امروزه "پنجه مرغی" در سراسر اقالیم گرمسیری (pan-tropical) و نیمه گرمسیری زمین بعنوان گیاه جهان شمول (cosmopolitan) و فراگیر (ubiquitous) در حدواسط 45 درجه شمالی تا 45 درجه جنوبی و تا ارتفاع 3000 متری سطح دریا یافت می شود. این گیاه سازگاری زیادی به اقالیم مختلف آب و هوایی و انواع خاک ها دارد. "پنجه مرغی" (برمودا گراس) بومی منطقه "برمودا" نیست ولیکن چون تصوّر می شود که بعنوان یک گیاه هرز مهاجم از آنجا طی قرن نوزدهم وارد آمریکای شمالی گردیده است، بدین نام شناخته می شود (4،5،10،12،8).

گیاه "پنجه مرغی" در کشورهای : استرالیا ، اندونزی ، سنگاپور ، کامبوج ، ویتنام ، ایالات متحده آمریکا ، مکزیک ، کاستاریکا ، شیلی ، پورتریکو ، کلمبیا ، اروگوئه ، آرژانتین و برزیل بعنوان علف هرز مهاجم شناخته می گردد. این گیاه امروزه در 57 کشور جهان بعنوان علف هرز اصلی یا جدی محسوب می شود(3).

خسارات گیاه پنجه مرغی :

1) احتمال مسمومیّت تعلیف "پنجه مرغی" در گوسفندان ، اسب ها ، خوک ها و گوساله ها وجود دارد امّا شواهدی بر ایجاد مسمومیّت بزها در دست نیست.

1-1) اساس مسمومیّت گیاه "پنجه مرغی" شامل : گلوکوزیدهای سیانوژنیک و اسید پروسیک (HCN) می باشد که میزان آنها در گیاه بلافاصله پس از وقوع بارندگی ها به حداکثر می رسند.

2-1) علوفه یخزدۀ گیاه "پنجه مرغی" می تواند با افزایش اسید اُگزالیک در ماده خام مواجه گردد ولیکن چنین امری به مسمویّت دام ها نمی انجامد.

3-1) علائم مسمومیت گیاه پنجه مرغی در دام ها شامل موارد زیر هستند :

الف) تلوتلو خوردن

ب ) لرزش بدن

پ ) تپش قلب

ت ) اِشکال در تنفس (1،5).

2) "پنجه مرغی" پس از "اویارسلام چندساله" (Cyperus rotundus) در مقام دوّم مهمترین علف هرز جهان از جنبه فراگیری اقلیمی و وسعت صدمات گیاهی محسوب می شود. این گیاه برای بسیاری از تولیدات زراعی- باغی نظیر : برنج ، پنبه ، نیشکر ، توتون ، سبزی و صیفی ، یونجه ، پیاز ، ژوت ، گیاهان زینتی ، گیاهان مرتعی ، تاکستان ، مرکبات و زیتون بعنوان علف هرز خسارتزا مطرح است (3،4).

پنجه مرغی را می توان جزو علف های جدی محسوب داشت زیرا :

اوّلاً : سریعاً به اراضی کشاورزی مجاور تهاجم می نماید.

دوّماً : حذف آن بسیار دشوار است (7).

3) گیاه "پنجه مرغی" دارای اثرات "دگر آسیبی" یا "آلیلوپاتی" بر برخی گیاهان از جمله درختان هلو و مرکبات است (3). وجود عصاره گیاه "پنجه مرغی" بویژه در خاک های سبک می تواند تا 4 ماه از طویل شدن ریشه چه گیاهچه های بذری (seedling) جو و خردل و همچنین تا دو ماه از رشد گیاهان بالغ آنها جلوگیری نماید (8).

4) گرده های گیاه "پنجه مرغی" از منابع اصلی ایجاد آلرژی در برخی افراد می باشند، از جمله اینکه در مناطقی مثل ایالت "آریزونا" سبب عارضه "تب یونجه" (hay fever) می گردند. گزارشاتی نیز از بروز آلرژی منتج به آسم در کشورهای مالزی ، برزیل و هند وجود دارند (3،8).

5) گیاه "پنجه مرغی" میزبان برخی نماتدها ، گروهی از بندپایان (arthropods) و تعدادی از ویروس های گیاهی می باشد (8). 

موارد استفاده گیاه پنجه مرغی :

1) کاربردهای علوفه ای :

پنجه مرغی گیاهی سریع الرشد با ارزش علوفه ای (feeding value) بالا و ذائقه پسندی مطلوب برای دام ها بویژه در اوایل رشد است لذا از آن می توان در تهیه هیلاژ (haylage) ، سیلاژ (silage) ، علوفه خشک (hay) ، پلت (pellet) و علوفه تازه (green forage)  یا چرائی (pasture) سود جُست. "پنجه مرغی" در آرژانتین با کاشت در فواصل ردیف های ذرت و آفتابگردان توانسته است، سالانه حدود 8 تن علوفه خشک در هکتار تولید نماید. "پنجه مرغی" همچنین توانسته است در شرایط  "جورجیا" به تولید 6 تن علوفه خشک طی 4 چین نائل آید. البته میزان تولید آن غالباً در ماههای تابستان (3-1 تن در هکتار) در قیاس با ماههای زمستان (2/1-1/0 تن در هکتار) بیشتر بوده است (5،7).

گیاه "پنجه مرغی" برای تولید 5 تن علوفه خشک در هکتار نیازمند 75 کیلوگرم ازت خالص ، 20 کیلوگرم فسفر خالص و 15 هزار مترمکعب آبیاری سالانه (معادل 1500 میلیمتر بارندگی) است (3).

عملکرد علوفه ای "پنجه مرغی" در منطقه "جورجیا" ضمن ژوئن معادل 9/2 تن در هکتار و طی اکتبر معادل 3/0 تن در هکتار گزارش شده است (8).

گیاه "پنجه مرغی" دارای 14-3/8 درصد پروتئین خام بترتیب در اوایل و اواخر رشد است ولیکن در صورت تأمین عنصر ازت می تواند به 22 درصد پروتئین خام دست یابد که در این حالت معمولاً با فرمولاسیون پلت برای تغذیه ماکیان بکار می رود. تأخیر در برداشت علوفه "پنجه مرغی" باعث افزایش مواد خام و کاهش پروتئین خام علوفه می گردد (5).

"پنجه مرغی" را در برخی مناطق جهان همراه با خلر (lathyrus sativa) می کارند و آنرا برای چرای گاوهای شیری بکار می برند. همچنین "پنجه مرغی" را بصورت کشت مخلوط با شبدر سفید و لسپدیزا (lespedeza) استفاده می کنند (5).

از مراتع "پنجه مرغی" می توان در تغذیه : غاز ، اردک ، بُز ، گوساله و بوفالو بهره جُست ولیکن چنین مراتعی تحمل پایمال شدن توسط دام های سنگین را ندارند (5). پنجه مرغی منبع تغذیه مهمی برای حیات وحش نیز محسوب می گردد (7).

2) کاربردهای داروئی :

گیاه "پنجه مرغی" دوّمین گیاه مقدس در هندوستان پس از ریحان است (10). این گیاه به دلیل داشتن فعالیت های "آنتی اکسیدانی" در هندوستان جزو 3 گیاه داروئی است که برای کنترل بیماری های "انحطاط سیستم عصبی" (neurodegenerative) تجویز می گردند (3).

گیاه "پنجه مرغی" حاوی : پروتئین خام ، کربوهیدرات ها ، مواد معدنی ، اکسیدهای منزیم- فسفر- کلسیم- سدیم و پتاسیم ، کاروتن ، ویتامین C ، اسید پالمیتیک ، تری ترپنوئیدها و آلکالوئیدها می باشد (10).

مهمترین کاربردهای داروئی گیاه پنجه مرغی عبارتند از :

1-2) بند آورندۀ خون (haemostatic)

2-2) خنک کننده بدن (refrigerant)

3-2) التیام زخم ها (healer)

4-2) بهبود رنگ چهره (skin complexion)

5-2) کاهش رنگدانه های پوست (dispigmentation)

6-2) رفع احساس سوزش (burning sensation)

7-2) تهیّه مواد ضد پشه (mosquitocidal)

8-2) تصفیه آب (water purification)

9-2) پالایش آلودگی خاک از رسوبات نفتی (petroleum sludge) و فلزات سنگین

10-2) رفع سوء هاضمه (indigestion) (10،7).

3) کنترل فرسایش خاک :

از گیاه "پنجه مرغی" برای کنترل فرسایش آبی و بادی : اراضی شیبدار ، حواشی رودخانه ها و تالاب ها ، مرزهای شالیزارها و تثبیت شن های روان (dune stabilization) بهره می گیرند (3،5). با این وجود کشاورزان اغلب نسبت به حفاظت از این گیاه هیچگونه اهتمامی بروز نمی دهند زیرا همواره "پنجه مرغی" را بعنوان یک علف هرز مهاجم محسوب می دارند (7).

4) گیاه زمین پوش :

از پنجه مرغی می توان بعنوان گیاه زمین پوش (green cover) در فاصله بین ردیف های درختان باغات میوه سود جُست و بدینطریق مانع : بروز فرسایش ، طغیان آفات و سخت شدن لایه سطحی خاک گردید و به سهولت امر عبور و مرور کمک نمود (7).

5) از گیاه پنجه مرغی برای بهبود فرآیند تخمیر در تهیّه نوشابه های تند بهره می برند (7).

شیوه های کنترل پنجه مرغی :

الف) کنترل زراعی و مکانیکی :

1-الف) استفاده از گیاهان "خفه کننده" (smothering) از جمله : گیاهان بلند ، سریع الرشد و پُرپنجه جهت ایجاد سایۀ شدید در کانوپی رشد گیاه "پنجه مرغی" بسیار مفید می باشد. کاشت متراکم گیاهان زراعی حائز ارتفاع کافی می تواند از طریق سایه اندازی موجب کاهش قدرت بوته های "پنجه مرغی" گردد (3،4). نتایج تحقیقاتی نشان می دهند که عملکرد "پنجه مرغی" در اثر رقابت با قیاق (Johnson grass) در طی یکسال به میزان 99 درصد کاهش می یابد. همچنین رشد آن در اثر رقابت با کود سبز ""Acacia smallii به میزان 90-70 درصد نزول می پذیرد (8).

2-الف) آفتابدهی خاک سطحی (solarization) طی ماه های گرم سال با کمک پوشش صفحات پلاستیکی برای بالا بردن دمای خاک بسیار مؤثر است. آفتابدهی خاک را در ماه هایی از سال که مه و باد در حداقل و تابش خورشید در حداکثر است، با استفاده از صفحات پلاستیکی شفاف مقاوم به اشعه UV برای 6-4 هفته اجرا می کنند. شخم زدن در این روش الزامی نیست ولیکن اجرای شخم با عمق کمتر از 3 اینچ می تواند تا حدودی مفید باشد درحالیکه شخم های عمیق تر باعث انتقال بذور سطحی علف های هرز به اعماق خاک شده و بدین ترتیب از گرمای سیستم مصون می مانند (3،4).

3-الف) مالچ پلاستیک سیاه و قماش پوششی خاک (geotextile) با ممانعت از رسیدن نور خورشید به سطح بستر می توانند باعث تضعیف گیاه "پنجه مرغی" و در صورت دوام به مرگ آن بینجامند. حداقل به 8-6 هفته برای موفقیت این عمل در تابستان نیاز می باشد. اجرای چنین عملی در زمستان ها مفید نخواهد بود. در زمان قرار دادن صفحات قماش پوششی نباید هیچگونه فاصله ای بین آنها واقع گردد تا از خروج استولن ها و ریزوم ها از خاک بطور کامل جلوگیری شود (4).  

4-الف) استفاده از مالچ های آلی نظیر براده های چوب برای کنترل "پنجه مرغی" مفید نیست مگر اینکه از قماش پوششی در زیر آنها بهره گیرید (4).

5-الف) استفاده از شخم ، دیسک و روتوتیلرها در طی ماههای خشک سال می توانند آسیب جدی به ریزوم ها و استولن های "پنجه مرغی" برسانند. ضمناً جمع آوری ریزوم ها و استولن ها پس از اجرای اعمال مذکور توسط "ریک" (raking) بر فوائد آنها خواهد افزود. شخم هایی با عمق بیش از 6 اینچ باعث بالا آوردن ریزوم ها از عمق خاک به سطح زمین می شوند (4). کاربرد شخم مکرر می تواند موجب تضعیف گیاه "پنجه مرغی" شود ولیکن قادر به اثربخشی بسان علفکش ها نمی باشد (5).

6-الف) استفاده از شیوه هایی نظیر : چرای مفرط (overgrazing) ، قطع مکرر و شعله افکنی می توانند موجب کنترل موقت "پنجه مرغی" شوند ولیکن اثرات آنها بواسطه قابلیت گیاه مزبور در ترمیم سریع صدمات چشمگیر نمی باشند (5،7).

7-الف) تیمارهای ترکیبی شامل : تیلرزدن ، خُرد کردن ، سایه افکنی و کاربرد علفکش ها متعاقب چندین سال می توانند به حذف گیاه "پنجه مرغی" بعنوان علف هرز زیانبخش بینجامند (8).

ب ) کنترل بیولوژیک :

1- ب) پاتوژن های قارچی شامل :

1-1- ب) لکه برگی پنجه مرغی (Drechslera cynodontis)

2-1- ب) سیاهک آشکار پنجه مرغی (Ustilago cynodontis)

3-1- ب) زنگ زرد پنجه مرغی (Punninia cynodontis)

4-1- ب) بوته میری غلات (Fusarium poae) (3).

5-1- ب) لکه برگی غلات (Helminthosporium) (5).

2- ب) آفات گیاهی شامل :

1-2- ب) تریپس های خانواده "Tripidae" (3).

2-2- ب) نماتدهای گره ریشه (root knot) به "پنجه مرغی" بویژه در خاک های شنی حمله می نمایند (5).

3-2- ب) "پنجه مرغی" در بسیاری از مواقع تحت تهاجم آفاتی چون : کرم ساقه خوار برنج (rice borer) ، جیرجیرک ها (criket) ، لارو شب پره ها (army worm) ، نیم بالان شامل سن ها و سنک ها (hemiptera) و سرخرطومی ها (billbug) قرار می گیرد (13).

پ ) کنترل شیمیایی :

1- پ) کنترل شیمیای "پنجه مرغی" نیازمند : انتخاب علفکش مناسب ، زمان دقیق سمپاشی و تکرار تیمار می باشد(4).

2- پ) اوایل بهار که گیاهچه های جدید "پنجه مرغی" کمتر از 6 اینچ طول دارند و کمترین میزان مواد کربوهیدراته را در اندام های زیرزمینی ذخیره دارند، بهترین زمان بکارگیری علفکش های انتخابی "ضدگراس" می باشد. ضمناً تکرار سمپاشی قبل از رسیدن رشد مجدد گیاه به طول 6 اینچ توصیه می گردد. در این رابطه علفکش های زیر می توانند مفید واقع گردند :

1-2- پ) سیتوکسیدیم نظیر : Grass Getter

2-2- پ) فلازیفوپ نظیر : فوزیلید ، اورنامِک ، Grass-B-Gon

3-2- پ) کلیتودیم نظیر : اِنوُوی (4).

4-2- پ) دالاپون به میزان 12-6 کیلوگرم در هکتار در کنترل بوته های جوان "پنجه مرغی" موفق ظاهر شد(5).

5-2- پ) "پنجه مرغی" را می توان با علفکش های : میزوتریون ، امازاپیر ، اورنامِک ، فلازیفوپ-بوتیل و تورفلان اِستر (تری سیکلوپیر) کنترل نمود (12).

6-2- پ) برخی پژوهش ها حاکی از تأثیرات مطلوب علفکش های : توفوردی ، گلیفوسیت ، سولفونیل اوره (امازاپیر ، سولفومتورون ، تیازمپیر) بر گیاه "پنجه مرغی" بوده اند (13).

3- پ) برای کنترل شیمیایی "پنجه مرغی" غالباً از علفکش های غیر انتخابی پس از سبزشدن نیز استفاده می کنند.

1-3- پ) گلیفوسیت (راندآپ) از جمله علفکش های غیر انتخابی برای کنترل "پنجه مرغی" می باشد امّا :

*1) از بکاربردن آن در زمان وقوع استرس خشکی خودداری شود.

*2) "پنجه مرغی" را نباید 3-2 هفته قبل از تیمار شیمیایی موور زد.

*3) بهترین زمان در طی تابستان ها موقعی است که گیاه به ذخیره سازی مواد غذایی در اندام های زیرزمینی می پردازد.

*4) حداقل تا 7 روز پس از تیمار شیمیایی از موور زدن و بهم زدن خاک خودداری ورزید.

*5) کاربرد گلیفوسیت با غلظت 2 درصد می تواند به کنترل 95-85 درصدی "پنجه مرغی" در طی سال اوّل بینجامد (4،8).

2-3- پ) پاشش علفکش پاراکوآت به میزان 8/2 پوند در هکتار همراه با 250 سی سی سورفکتانت و 200 لیتر آب توانست موقتاً باعث کنترل رشد "پنجه مرغی" شود (5).

4- پ) علفکش هایی که فقط می توانند باعث تضعیف گیاه "پنجه مرغی" شوند عبارتند از :

#1) دایکوآت (Diquat)

#2) پلارگونیک اسید نظیر : Scythe

#3) گلوفوسینیت نظیر : Finale

#4) تریکلوپیر نظیر : Weed-B –Gon و Turflon (4).

5- پ) بذور ریزش یافته علف هرز "پنجه مرغی" را می توان توسط : آفتابدهی خاک و تهیّه بسترهای دروغین کنترل نمود ولیکن کاربرد علفکش های خاک می تواند بسیار مؤثر واقع گردند :

@1) DCPA

@2) تریفلورالین نظیر : Treflan

@3) پندیمتالین نظیر : Halts و Pendulum

@4) اوریزالین نظیر : Surflan

@5) دیتیوپیر نظیر : Dimension

@6) پرودیامین نظیر : Barricade (4).

6- پ) پنجه مرغی در مقابل سموم باکتریایی از جمله "سانتوموناس" (Xanthomonas) که بطور موفقیت آمیزی برای کنترل : Poa annua و Lolium perenne در چمن های مناطق معتدلۀ گرم بکار می روند، مقاوم است (13).

7- پ) یک پژوهش ضمن سال های 12-2010 میلادی با استفاده از علفکش های زیر انجام پذیرفت :

&1) تاپرامزون به میزان 25-5/12 گرم در هکتار

&2) تریکلوپیر به میزان 12/1 کیلوگرم در هکتار

&3) مخلوط تاپرامزون + تریکلوپیر بترتیب به میزان 12/1 کیلوگرم + 100 گرم در هکتار

سه تکرار از تیمارهای فوق با فواصل 21 روز ضمن ماههای جولای ، آگوست و سپتامبر اجرا گردیدند.

بر این اساس کنترل "پنجه مرغی" با مخلوط  تاپرامزون + تریکلوپیر در قیاس با هر یک از آنها در 14 هفته پس از تیمار طی سال اوّل بیشتر بود. میزان این کنترل در سال دوّم 50-27 درصد برآورد گردید درحالیکه میزان کنترل با مخلوط تریکلوپیر + فنوکساپروپ فقط 27 درصد بود (2).

8- پ) کاربرد برخی از علفکش ها بصورت های زیر توصیه شده اند :

+1) کاربرد EPTC بصورت قبل از کاشت در خاک برای زراعت های سویا و لوبیا

+2) استفاده از دیکلرمید در زراعت های ذرت و نیشکر

+3) گلیفوسیت و دالاپون بعنوان علفکش های پس از سبز شدن

+4) بروماسیل در مرکبات و آناناس

+5) "سولفومیتورون" همراه با تیازوپیر در ایالت "لوئیزیانا" برای مزارع نیشکر موجب کاهش 93-73 درصدی سطح پوشش "پنجه مرغی" شد.

+6) آترازین و کلومازون موجب کنترل مؤثر پنجه مرغی در زراعت نیشکر شد.

+7) مخلوط پاراکوآت و "گلوفوسینیت آمونیوم" موجب کنترل پنجه مرغی در مزارع بدون شخم خردل شد.

+8) "فلاکلرالین" بصورت قبل از کاشت  در تلفیق با وجین دستی موجب اثرات مطلوب بر "پنجه مرغی" در مزارع نخود شد (3).

منابع و مآخذ :

1) Awal – 2016 – Cynodon dactylon – Australian weeds and livestock – www.weeds.mangrovemountain.net   

2) Brosnan , games T. & et al – 2013 – Bermud agrass (Cynodon dactylon) control with Topramezone ans Triclopyr – Weed Technology ; 27(1) : 138-142

3) CABI – 2014 – Cynodon dactylon (Vermuda grass) – Cookies on Invasive Species Compendium ; www.cabi.org

4) Cudney , D.W & et al – 2007 – Pest in gardens and landscapes ; Bermuda grass – University of California Agriculture Natural Resources  

5) FAO – 2016 – Cynodon dactylon – CIAT/FAO Collaboration Tropical Forage ; www.fao.org

6) HPWRA – 2010 – Cynodon dactylon (Poaceae) – Hawaii/Pacific Weed Risk Assessment   

7) Mudau , Caroline – 2006 – Cynodon dactylon – South African National Biodiversity Institute`s Plant Information (SANBI) ; www.plantzafrica.com

8) Newman , Dara – 2014 – Cynodon dactylon – http://wiki.bugwood.org 

9) Newman , Dara – 1992 – Cynodon dactylon (Bermuda grass) – The Nature Conservacy ; Element Stewardship Abstract (ESAs) ; IX Document Prparation & Maintenance

10) Rita , Paul & et al – 2012 – An Updated overview on Cynodon dactylon – IJRAP ; 3(1) , PP 11-14

11) RKMP – 2011 – Cynodon dactylon – Rice Knowledge Management Portal

12) Wikipedia – 2016 – Cynodon dactylon – https://en.wikipedia.org

13) Wilken , D & L. Hannah – 1998 – Cynodon dactylon (Poaceae) – Santa Barbara Botanic Garden for Channel Islands National Park