مقالات کشاورزی اندیشه سبز پارسی

"کنترل زراعی علفهای هرز برنج" ؛

"Rice`s weed cultural control"

گردآوري و تدوين :

اسماعيل پوركاظم ؛ كارشناس ارشد زراعت ،

مدرّس دانشگاه جامع علمي كاربردي گيلان

مدیریت زراعی علفهای هرز شالیزار:

مدیریت زراعی علف های هرز شالیزارها مشتمل بر بکارگیری روش هایی است که قبل از کاشت یا نشاءکردن برنج بکار گرفته می شوند تا به کاهش صدمات لغایت آستانه خسارت اقتصادی منجر گردند. از جمله چنین راهکارهایی عبارتند از :

1) بهداشت زراعی (sanitation) بمنظور پیشگیری از شیوع خسارات

1) الگوی کاشت (planting pattern) بمنظور بهره گیری از فضای کانوپی

2) فاصله ردیف ها (row spacing) بمنظور کاهش رقابت درون گونه ای

3) تراکم گیاهی (crop density) بمنظور دستیابی به حداکثر تولید در واحد سطح

4) کوددهی (fertilizers) بمنظور تقویت گیاه زراعی

5) آبیاری (irrigation) بمنظور برآوردن نیاز آبی گیاه زراعی

6) ارقام مناسب (new cultivars) بمنظور بکارگیری بالاترین ظرفیت گیاه زراعی(5).

پیشگیری از شیوع علفهای هرز شالیزار:

استفاده از عملیات زراعی بمنظور جلوگیری از گسترش و استقرار علف های هرز از مزرعه ای به مزرعه دیگر حائز اهمیت است و در این رابطه باید به رعایت موارد زیر توجه کافی مبذول گردد :

1) کاشت بذور برنج عاری از بذور علف های هرز می تواند توسعه علف های هرز شالیزار را به حداقل برساند.

2) تمیز بودن ادوات شخم و آماده سازی تفکیکی شالیزارها مانع از انتقال خاک حاوی بذور علف های هرز از مزارع آلوده به سایر مزارع می شود.

3) بذور علف های هرزی که زودتر از مرحله رسیدگی و برداشت برنج ریزش می کنند، عمدتاً از طریق باد، آب و انتقال تجهیزات کشاورزی پراکنده می شوند امّا بذور علف های هرزی که همزمان با برنج می رسند،همراه با محصول برنج برداشت می گردند و در نتیجه اگر چنین بذوری بخوبی بوجاری نگردند لاجرم در کاشت بعدی موجب گسترش آلودگی می شوند .

تأثیر آماده سازی خزانه بر علفهای هرز برنج :

برای این منظور باید به موارد زیر توجه داشت :

1) خزانه ها را 2 هفته قبل از کاشت بذور آماده سازید.

2) خاک بستر خزانه ها را تا قبل از کاشت بذور برنج باید با شیوه مناسب عاری از بذور علف های هرز نمود.

3) در صورتیکه بستر خزانه های رشدیافتۀ نشاء برنج دارای گیاهچه های هرز است، باید در جداسازی آنها از نشاءهای برنج به هنگام کندن و دسته بندی نشاءها اقدام گردد تا مانع کاشت بوته های علف هرز در سطح مزرعه شوید.

4) نسبت به استعمال "علفکش های قبل از سبزشدن" حدوداً 3-2 روز پس از بذرپاشی برنج اقدام گردد (2).

تهیّه نشاء پاک در کنترل علف های هرز برنج :

کنترل دستی علف های هرزی که در خزانه ها همراه با گیاهچه های برنج رشد می کنند، نسبتاً دشوار است لذا استفاده از روش های تهیّه بستر دروغین، استفاده از بذور پاک ، بکارگیری فیلترها در مسیر آبیاری و بکارگیری علفکش های مناسب می توانند به خزانه های عاری از علف های هرز منجر گردند.

بررسی ها نشان می دهند زمانی که گیاهچه های سوروف را بعنوان عمده ترین علف هرز خزانه های برنج بصورت دستی از خیل نشاءهای برنج کنده شده جدا می نمایند، حداقل 5 درصد آنها به دلیل تشابهات شناسائی نشده و همچنان باقی می مانند لذا همراه با نشاءهای برنج به مزرعه اصلی منتقل و نشاء می شوند. هر کدام از این بوته ها در شرایط مناسب می توانند پس از استقرار به تولید 15-10 پنجه با سیستم ریشه ای گسترده بپردازند که منجر به کاهش عملکرد برنج لااقل بمیزان 10 درصد خواهند شد. بنابراین تلاش برای حذف کامل گیاهچه های سوروف در مرحله کندن نشاءهای برنج از خزانه ها و قبل از انتقال آنها به زمین اصلی بسیار با اهمیت و ارزشمند است و نیازمند بکارگیری کارگران با تجربه و ماهر است.

بعلاوه استفاده از مقادیر بیشتر بذور مصرفی در واحد سطح خزانه های برنج (5/1-1 کیلوگرم در مترمربع) بطور معنی داری به کاهش جمعیت علف های هرز پهن برگ و جگن ها منتهی می شود گواینکه تأثیر چندانی بر جمعیت گونه های مختلف سوروف نخواهد داشت.

تأثیر سن نشاء بر علفهای هرز شالیزار :

 تفاوت سن نشاءهای برنج در کنترل علف های هرز شالیزارها حائز است زیرا نشاءهای کوچک در معرض خسارات ناشی از شرایط نامساعد آب و هوایی اوایل بهار قرار می گیرند و ضمناً از توانایی کافی برای مقابله با هجوم علف های هرز برخوردار نمی باشند درحالیکه نشاءهای بلند بخوبی می توانند با گیاهچه های بتازگی سبزشدۀ علف های هرز برای کسب نیازهای رشد به رقابت بپردازند و بویژه قادر به تحمل عمق بیشتری از غرقاب بمنظور جلوگیری از طغیان علف های هرز می باشند. 

تأثیر بستر دروغین بر علفهای هرز برنج :

از تهیّه بسترهای دروغین (false seedbed یا stale seedbed) بویژه در سیستم های کاشت مستقیم بذور برنج و یا مواقعی که علفکش کافی در دسترس نمی باشد، بخوبی می توان برای فریب علف های هرز در جهت فراهم شدن شرایط مناسب رشد و تشویق آنان به سبزشدن زودهنگام بهره گرفت. روش تهیّه بستر دروغین در شالیزارهای کم وسعت و خزانه های برنج بخوبی قابل اجرا است. برای این منظور مدتی قبل از کاشت بذور یا نشاءکردن گیاهچه های برنج به آماده سازی بستر (شخم، آبیاری) می پردازند تا بذور علف های هرز تشکیل دهندۀ بانک بذر به جوانه زنی تحریک شوند و با اقدامات مناسب بعدی (روتاری، علفکش) نابود گردند (5).

در راستای تهیّه بسترهای کاشت باید توجه نمود که :

1) خاک باید از دمای کافی برای جوانه زنی بذور علف های هرز برخوردار باشد.

2) خاک های شل و لخت از آمادگی فرسایش بهره مندند.

3) تأخیر در آماده سازی بستر اصلی قبل از کاشت بذور برنج می تواند باعث کاهش عملکرد محصول گردد.

4) فقط برخی گونه های علف هرز در هر فصل از سال دارای آمادگی جوانه زنی می باشند (5).

بذور اکثر علف های هرز از ویژگی دورۀ نهفتگی یا "دورمانسی" حتی در بهترین شرایط رشد بهره مندند. ویژگی دورمانسی به علف های هرز امکان می دهد تا به یکباره سبز نگردند و در مواقع بروز شرایط نامناسب اقلیمی جملگی نابود نشوند. ویژگی دورمانسی رمز طبیعی بقاء گیاهان هرز در گذر زمان بوده است. این توانایی به بذور علف های هرز اراضی زراعی از جمله شالیزارها امکان می دهد که همواره بصورت زیست پذیر در خاک موجود باشند و به مرور جوانه زده و سبز گردند. پژوهش ها نشان می دهند که هر ساله فقط 9-6 درصد بذور علف های هرز موجود در بانک بذر خاک زراعی قادر به جوانه زنی هستند لذا تحت تأثیر عملیات زراعی و حتی علفکش های رایج قرار نمی گیرند. بنابراین اجرای عملیات زراعی (نظیر: تهیّه بستر کاذب، غرقاب کردن، شخم مکرر برای دفن نمودن و پوساندن و یا به سطح آوردن آنها جهت تحریک به جوانه زنی، استفاده از علفکش های محرک سبزشدن) که بتوانند به بذور علف های هرز موجود در بانک بذر خاک صدمه وارد سازند، از ارزش بسیاری در حفاظت از عملکرد محصول برنج و کاهش هزینه های تولید برخوردار می باشند.  

تأثیر آماده سازی بستر اصلی بر علفهای هرز برنج :

کنترل علف های هرز شالیزارها ضمن آماده سازی بستر (land preparation) بنحو بارزی می تواند در کاهش فشار تهاجم گیاهان ناخواسته طی فصل رشد کمک نماید. متخصصین معتقدند که آماده سازی بستر شالیزارها باید 4-3 هفته قبل از کاشت گیاه برنج آغاز گردد. شخم زدن صحیح می تواند به علف های هرز موجود آسیب برساند و لایه ای از بقایای گیاهی را بر سطح زمین باقی گذارد. بذور علف های هرز موجود در خاک شالیزار در قالب بانک بذر متعاقب اجرای شخم و قبل از شخم آتی باید اجازه رشد یابند. 

هموارسازی مطلوب بستر شالیزار می تواند به حفظ با ثبات سطح آب در کرت ها مؤثر باشد و کنترل مطلوب علف های هرز را تسهیل نماید (2).

فعالیت های آماده سازی بستر کاشت شالیزار موسوم به "عملیات خاکورزی" شامل : شخم ، دیسک، هرس، گل آب کردن و تسطیح) می باشند که جهت تدارک مناسب ترین محل استقرار بذور یا نشاءهای برنج انجام می گیرند. عملیات خاکورزی بهینه می تواند به کاهش هجوم و رشد علف های هرز شالیزارها کمک نماید زیرا :

1) زمین را عاری از بذور و گیاهچه های علف هرز می کند.

2) شرایط را برای جوانه زنی و رشد سریع گیاه برنج فراهم می سازد.

3) زمینه را برای آبیاری یکنواخت و زهکشی بموقع فراهم می کند.

4) با ایجاد شرایط غرقاب در تمامی سطح شالیزار امکان هجوم علف های هرز را کاهش می دهد.

5) زمینه افزایش کارآیی علفکش ها را مهیّا می نماید.

6) از تکثیر علف های هرز چندساله بشدت می کاهد.

7) عدم اجرای خاکورزی مناسب می تواند باعث استقرار ضعیف بوته های برنج در نقاط پست و افزایش رشد علف های هرز در نقاط بلندتر شود.

8) گل آب کردن (paddling) بستر باعث کاهش فرونشست و عدم اُفت سریع آب از سطح خاک شالیزارها می شود که سبب بیشتر شدن موفقیت نشاءکاری و افزایش پنجه دهی نشاءهای جوان برنج می گردد و این موضوع از رقابت علف های هرز می کاهد.

پس از آماده سازی اولیه بستر شالیزار باید آنرا برای مدت کوتاهی به همان حالت در معرض تابش خورشید و جریان هوا قرار داد تا بذور علف های هرز سبز شوند و بقایای گیاهی بپوسند. علف های هرزی که پس از آماده سازی اولیه بستر و متعاقب آبیاری سبز می شوند، باید به طرق دستی، مکانیکی یا شیمیایی از بین بروند. در روش شیمیایی می توان با کاربرد علفکش عمومی "پاراکوات" (گراماکسون) به میزان 4 کیلوگرم (6/0 ماده مؤثره) در هکتار در طی 3-2 روز قبل از کاشت بذور یا نشاءکاری و هنگامی که علف های هرز در مرحله 4-3 برگی هستند، به کنترل علف های هرز سبز شده، پرداخت. 

تأثیر مقدار بذر کشت مستقیم بر علفهای هرز شالیزار:

جمعیت زیاد بوته های برنج سبب ایجاد پوشش خوب و زود هنگام بوته های برنج بر سطح شالیزار می شود لذا در این مواقع فقط علف های هرزی که قبل از برنج رشد کرده اند، از موقعیت مناسب رشد بهره می برند که باید برای کنترل بهینه آنها از وجین و علفکش های شاخه و برگ بهره گرفت.

وضعیت پوشش گیاهی شالیزارها با مقدار زیاد بذر (900 بذر در مترمربع) نسبت به مقادیر متوسط (600 بذر در مترمربع) و مقادیر کم بذر (300 بذر در مترمربع) به ترتیب دارای 15 و 30 درصد بیشتر است. پوشش گیاهی برنج در تراکم های بالا حدود 2-1 هفته زودتر از تراکم های کم بر سطح شالیزار سلطه می یابد و این موضوع سبب کاهش دورۀ بحرانی علف های هرز و کاهش فشار آنها بر بوته های برنج می شود.

استفاده از مقادیر بیشتر بذور برنج (حدوداً 45 درصد بیشتر) سبب توقف علف های هرز گرامینه در قیاس با مصرف بذور کم می گردد. برای ارقام کم پنجه برنج ضمن استفاده از حداکثر بذور مصرفی توصیه ای (900 بذر در مترمربع) باید به مدیریت بهتر علف های هرز مبادرت ورزید. بطوریکه برای کنترل علف های هرز پهن برگ و اویارسلام یکساله باید از 190 کیلوگرم بذر برنج در هکتار برای روش بذرکاری مستقیم استفاده نمود.

با استفاده از ارقام پُر پنجۀ برنج و مقادیر بیشتر بذور مصرفی می توان تا 50 درصد در مصرف علفکش های شالیزارها صرفه جوئی نمود. 

تأثیر زمان کاشت و نشاء بر علفهای هرز شالیزار :

انتخاب مناسب ترین تاریخ نشاءکاری در کنترل علف های هرز شالیزارها بسیار مهم است آنچنانکه : کاشت یا نشاءکردن زودهنگام برنج در اوایل بهار گواینکه گیاهچه های آن را از رقابت با بسیاری از علف های هرزی که با گرم شدن آب و هوا بزودی سبز می گردند، مصون می دارد ولیکن گیاه برنج بواسطه مهیّا نبودن شرایط حرارتی مطلوب بخوبی قادر به رشد نمی باشد و صدمه می بیند. تأخیر در کاشت یا نشاءکردن برنج نیز با افزایش تراکم و تنوّع علف های هرزی چون انواع اویارسلام ها و پهن برگ ها مواجه خواهد شد که با گرم شدن آب و هوا شروع به جوانه زنی و سبزشدن می نمایند و منجر به بالا رفتن هزینه ها و افزایش خسارات می گردند. بنابراین می توان نتیجه گرفت که :

الف) کاشت بموقع می تواند باعث بهترین رشد گیاه برنج گردد و بر قدرت رقابت آن با علف های هرز بیفزاید.

ب ) کاشت زود هنگام (هراکش) بر خطرات آسیب گیاه برنج در اثر مواجهه با سرمای بهاره می افزاید و آنرا در برابر هجوم گیاهان هرز آسیب پذیر می سازد.

پ ) کاشت دیرهنگام (کُرپه) موجب کاهش قدرت پنجه زنی و نتیجتاً نزول توانایی رقابت برنج با علف های هرز می شود.

ت ) کاشت کُرپه بر طیف علف های هرز شالیزارها که تمایل به جوانه زنی دیرهنگام دارند، می افزاید (5).

تأثیر کاشت ردیفی بر مدیریت علفهای هرز برنج:

فواید کاشت ردیفی شامل : 

1) کاهش هزینه بذر

2) سهولت مدیریت آفات، بیماریها و علفهای هرز

3) حداقل بهم زدن خاک زراعی

4) تسهیل در مدیریت بهزراعی (آبیاری، زهکشی و ...) (5).

مضرات کاشت ردیفی شامل :

1) کاهش توانایی رقابت با علف های هرز و نزول نسبی عملکرد

2) افزایش تراکم گیاهی و کاهش فضای بین گیاهان کپه ها

3) افزایش رقابت گیاه زراعی با علف های هرز (5).

تأثیر فاصله ردیف ها بر علفهای هرز شالیزار:

کاهش فاصله ردیف ها بمنظور افزایش جمعیت بوته های برنج در واحد سطح شالیزارها می تواند به تقویت توانایی رقابت محصول زراعی علیه علف های هرز کمک نماید زیرا سبب افزایش سایه اندازی بوته های برنج بر سطح شالیزار و تسریع در تسلط بر کانوپی مزرعه می شود.

افزایش فاصله ردیف ها سبب افزایش نفوذ نور به سطح خاک شالیزار می گردد که به رشد بیشتر علف های هرز کمک می کند آنچنانکه کاهش فاصله ردیف ها از 20 × 20 سانتیمتر به 20 × 10 سانتیمتر موجب اُفت 45-20 درصدی بیوماس علف های هرز می شود. با کاهش فاصله ردیف ها و بوته ها بصورت 20 × 10 سانتیمتر در ارقام دارای شاخص سطح برگ بیشتر و ظرفیت پنجه زنی فراوان می توان با حداقل مصرف علفکش ها به عملکرد مناسبی دست یافت درحالیکه با افزایش فاصله ها به 20 × 20 سانتیمتر و 25 × 20 سانتیمتر نیازمند مقدار بیشتری از علفکش است.

کنترل علفهای هرز پس از سبزشدن زمین اصلی:

کنترل علف های هرز شالیزارها در حضور گیاهچه های نشائی یا کاشت مستقیم برنج نسبتاً دشوار است و روش بکارگیری آن به : اکوسیستم شالیزار ، دانش زارعین، امکانات قابل دسترس، شیوه کاشت برنج و سرمایه موجود بستگی دارد (2).

تأثیر کوددهی بر علفهای هرز شالیزار:

الف) کودهای ازته :

1-الف) تأثیرات کود ازته :

• ·        باعث تحریک جوانه زنی بذور علف های هرز و افزایش تراکم آنها می گردد.
• ·        جذب کودهای ازته توسط علف های هرز موجب رشد بیشتر آنها می شود درحالیکه ازت کمتری در اختیار گیاه زراعی قرار می گیرد.
• ·        رشد ریشه ها و ساقه های گیاهان هرز در مواقع دریافت کودهای ازته در قیاس با گیاهان زراعی معمولاً بیشتر است (5).               

2-الف) محل قرار دادن :  

کودها باید در کنار یا زیر بذور گیاه زراعی قرار گیرند بطوریکه قرار دادن آنها حدوداً 7-5 سانتیمتر در زیر بذور بسیار بهتر از پاشیدن بر سطح خاک شالیزار می باشد که در معرض شسته شدن واقعند (5).

3-الف) زمان مصرف :

کودهای ازته را بلافاصله قبل از کاشت بذور یا نشاءکردن و همچنین بصورت کود سرک در طی فصل رشد مصرف می کنند درحالیکه کودهای فسفاته و پتاسه را بهتر است مدتی قبل از آن بکار گیرند.

پژوهش ها نشان می دهند که تقسیط (split) کودهای ازته می تواند به 70 درصد افزایش محصول زراعی و 50 درصد کاهش بیوماس علف های هرز در قیاس با مصرف یکبارۀ آنها منتهی گردد. بعلاوه مصرف دیرهنگام کودهای ازته باعث دیررسی و ورس گیاه برنج (کاهش تولید و دشواری برداشت) می شود (5).  

مدیریت ناکارآمد علف های هرز شالیزار بواسطه عدم کاربرد بموقع کودهای ازته از عوامل کاهش راندمان محصول برنج بشمار می آید. در موارد ضعیف بودن کنترل علف های هرز ممکن است اقدام به تأخیر کاربرد کودهای ازته سَرَک تا زمانی نمود که شدت جذب ازت توسط علف های هرز کند شود که معمولاً بعد از مرحله گلدهی علف های هرز می باشد. در صورت عدم مدیریت علف های هرز با افزایش مصرف ازت دارای حجم علف هرز بیشتر بویژه گونه های سوروف خواهید بود. بهترین کارآیی مصرف کودهای ازته هنگامی رُخ می دهد که با ترکیبی از عملیات مکانیکی و شیمیایی موجب کنترل علف های هرز گردید. نتایج پژوهشی نشان می دهند که گیاه هرز 4 کربنۀ سوروف در قیاس با گیاه برنج دارای واکنش بهتری نسبت به کودهای ازته از نظر افزایش ارتفاع، توسعه سطح برگ ها وتجمع ماده خشک می باشد.

ب ) کودهای فسفره :

کودهای فسفره و پتاسه را از سنگ های معدنی آنان تهیّه می کنند لذا قابلیت تبخیر و شسته شدن ندارند و آنها را می توان مدتی قبل از کاشت یا نشاءکردن برنج و به هنگام خاکورزی به زمین شالیزار افزود و با خاک مخلوط نمود زیرا پاشیدن کودهای فسفره پس از مرحله کاشت یا نشاء برنج گواینکه موجب تحریک جوانه زنی بذور علف های هرز شالیزار می گردد، هیچگونه فائده ای از نظر جذب شدن در پیکره گیاه برنج نخواهند داشت.

تآثیر ارقام اصلاح شده بر کنترل علفهای هرز برنج :

قدرت رقابت گیاه برنج از عوامل با ارزشی در روند کنترل علف های هرز شالیزارها محسوب می شود و به عواملی نظیر : رقم ، فاصله ردیف ها، مقدار بذر مصرفی، زمان کاشت، مرحله هجوم علف های هرز در زندگی گیاه، دوره بحرانی کنترل علف های هرز و زمان وجین بستگی دارد. در این رابطه ارقام برنج دارای رشد اولیه سریع و برخوردار از قدرت پنجه زنی دارای قابلیت رقابت بهتری هستند. ارقام زودرس برنج بیش از ارقام دیررس آن در اثر هجوم علف های هرز صدمه می بینند زیرا مدت طولانی تری از زندگیشان را در تقابل با علف های هرز می گذرانند و فرصت کافی برای ترمیم صدمات حاصل از رقابت علف های هرز را ندارند. شاخص سطح برگ و ارتفاع گیاه برنج دارای رابطه معکوس با وزن علف های هرز شالیزارها هستند بویژه اینکه ارتفاع برنج بسیار با ارزش تر از قدرت پنجه زنی آن برای رقابت با علف های هرز می باشد.

کنترل زراعی بعنوان یک روش مؤثر در مدیریت علف های هرز شالیزارها کمک می نماید تا در مراحل تولید برنج از وابستگی مفرط به علفکش ها کاسته گردد. یکی از مهمترین اجزاء کنترل زراعی را بکارگیری ارقام اصلاح شده ای با توانایی کافی برای رقابت با علف های هرز تشکیل می دهد. بعنوان مثال ارقامی که حائز رشد سریع در مراحل اولیه زندگی هستند، جزو ارقام مناسب بشمار می آیند. چنین ارقامی به تولید بیشترین تعداد و یا وزن خشک برگ ها طی 4 هفتۀ ابتدایی پس از کاشت یا نشاء مبادرت می ورزند (1).

آزمایشات مشخص ساخته اند که تفاوت معنی داری از نظر سرعت رشد نسبی یا "RGR" (relative growth rate) بین ارقام مختلف برنج در حدود دو هفته پس از کاشت وجود دارد که به تدریج دچار نزول می گردد. دانشمندان چنین موضوعی را به علت وقوع پدیده "خود-سایگی" (self-shading) می دانند. بر این اساس اکثریت پژوهندگان به توصیه ارقامی از برنج می پردازند که در اوایل دوره رشد بجای تولید برگ های بیشتر به تولید پنجه های بیشتر اقدام می ورزند (1).

دانشمندان همواره تلاش کرده اند تا قدرت رقابتی ارقام مختلف برنج را با علف های هرز بسنجند و بر این اساس مقادیر صحیح علفکش ها را توصیه نمایند. برخی از این معیارها می تواند سرعت رشد اولیه گیاه برنج و سیستم گسترش ریشه های آن باشد که در برنامه های اصلاحی برنج نیز در نظر قرار می گیرند.

تأثیر مدیریت آبیاری بر علفهای هرز برنج: 

مدیریت آبیاری از اجزاء اصلی کنترل علف های هرز شالیزارها است زیرا نوع علف هرزهای شایع به میزان زیادی به عمق آب کرت ها بستگی دارد. پژوهش ها نشان می دهند که میزان بیوماس علف های هرز در سیستم نشاءکاری در درون کرت هایی با غرقاب دائم نسبت به کرت هایی با آبیاری تناوبی (4 روز غرقاب و 6 روز بدون آب) در حدود 34 درصد کاهش می یابد. بطور کلی وضعیت رطوبت خاک نه تنها بر سبزشدن علف های هرز بلکه بر سهولت اجرا و اثربخشی شیوه های کنترل فیزیکی، مکانیکی و کاربرد علفکش ها نیز تأثیر می گذارد. البته عمل غرقاب کردن باید قبل از سبزشدن علف های هرز صورت پذیرد تا تأثیر کافی برجا گذارد.

مدیریت  مناسب آبیاری شالیزارها بر اساس نوع علفکش مصرفی جهت کنترل بهینه علف های هرز ضرورت دارد. غرقاب کردن شالیزار در مراحل اولیه رشد برنج کاشت مستقیم موجب کنترل گیاهچه های جوان علف های هرز خواهد شد گواینکه با بزرگتر شدن علف های هرز و استقرارشان از قابلیت کنترل آنها با توسل به مدیریت آبیاری کاسته می گردد.

نتایج پژوهشی نشان می دهند که اکثر علف های هرز خانواده گرامینه را بطور قابل ملاحظه ای با تمسک به غرقاب دائم به عمق حدوداً 10 سانتیمتر در تمام طول دورۀ رشد رویشی برنج کشت مستقیم می توان حذف نمود گواینکه چنین عمقی برای استقرار، رشد و پنجه زنی  بوته های جوان برنج نیز کاملاً مطلوب نمی باشد.

آزمایشات مزرعه ای بیان می دارند که هرگاه کشاورزان 8-5 روز پس از بذرپاشی برنج به اجرای زهکشی شالیزار اقدام نمایند، لاجرم موجب تحریک جوانه زنی بذور علف های هرز خواهند شد و با طغیان آنها مواجه خواهند گردید. در این رابطه باید ذکر شود که وضعیت جوانه زنی و سبزشدن سوروف ریشکدار (E. crus-galli) در شالیزارهای غرقابی به دلیل کوچکی بذور نسبت به سوروف هوشمند (E. oryzoides) و سوروف تاج خروسی (E. phyllopogon) کمتر است امّا افزایش دما و بلند شدن روزها بمرور تا حدود زیادی از این اختلاف می کاهد.  

در صورت استفاده از مقدار بذر بیشتر و غرقاب دائم می توان تا 50 درصد در مصرف علفکش های برنج صرفه جوئی نمود. افزایش دورۀ غیرغرقاب از فعالیت علفکش های شالیزار که از طریق خاک عمل می کنند، به شدت می کاهد. با این حال باید توجه داشت که کاربرد علفکش "فنوکسی پروپ اتیل" تحت شرایط غرقاب به بوته های برنج خسارت شدیدی وارد می سازد.

بررسی ها نمایان ساختند که گیاهان هرز C4 نظیر سوروف معمولاً در شرایط غرقاب کم عمق و گیاهان هرز C3 نظیر اوسارسلام یکساله در شرایط آبیاری متناوب بر محیط شالیزار غالب می گردند. همچنین فعالیت علفکش های مصرفی در خاک شالیزار از جمله "پندیمتالین" و "تیوبنکارب" با افزایش رطوبت خاک افزایش می یابد.

نتایج تحقیقاتی مبین آن هستند که بهترین رژیم آبیاری در صورت بکارگیری روش های آبیاری متناوب عبارت از 4 روز غرقاب و 4 روز غیرغرقاب می باشد و دورهای آبیاری بیش از 8 روز موجب زیان دیدن گیاه برنج خواهند شد.

برای بهترین کارکرد علفکش های شالیزارها توصیه می کنند که قبل از کاربرد علفکش ها و تا چند روز پس از آن تمامی سطح شالیزار را بصورت غرقاب راکد در آورند و در سرتاسر دوره رشد گیاه برنج هیچگاه اجازه سله بستن و ایجاد شکاف بر بستر کرت ها داده نشود. 

 نتایج بررسی ها بیانگر آن هستند که غرقاب (flooding) طولانی با عمق کافی می تواند از سبزشدن علف های هرز شالیزارها بکاهد زیرا اغلب گیاهان غیرآبزی قادر به تحمل شرایط بی هوازی (anaerobic) شالیزارهای غرقابی نیستند.

آبگیری پائیزه و زمستانه شالیزارها نیز می تواند موجب کاهش گیاهان هرز چندساله ای نظیر "بارهنگ آبزی" و "تیروکمان آبی" گردد و بذور برنج وحشی (zizania palustris) را بپوساند (5). 

توجه داشته باشید که گیاه برنج در مراحل اولیه رشد بویژه در سیستم های کاشت مستقیم بذور نسبت به عمق بیشبود غرقاب بسیار حساس است لذا همواره باید حداقل 1/3 بخش فوقانی گیاهچه های برنج در خارج از سطح آب واقع شوند. مشخص شده است که گیاهچه های برنج می توانند وضعیت غرقاب را فقط برای 48 ساعت تحمل نمایند ولیکن این مدت در خاک های سرشار از مواد آلی اندکی کمتر می باشد.

علف هرز "سوروف ریشکدار" (E. crus-galli) را در شالیزارهای کالیفرنیا با اجرای غرقاب طولانی کنترل می نمایند درحالیکه "سوروف هوشمند" (E. oryzoides) و "سوروف تاج خروسی" (E. phyllopogon) با کمک این روش قابل کنترل نمی باشند زیرا آنها نسبت به "سوروف ریشکدار" دارای بذور درشت تر و ویگوریته بالاتری هستند و بخوبی می توانند از لایه های ضخیم غرقاب بیرون آیند لذا محققین کالیفرنیایی به شالیکاران آن منطقه در مورد مبارزه با سوروف های متحمل به غرقاب طولانی نسبت به کاشت متناوب برنج به صورت سیستم های "پاشیدن بذور در آب" و "خشکه کاری" توصیه نموده اند (5).

نقش تل های داخل شالیزار بر علفهای هرز:

مزارع سنتی کشت برنج غالباً به شکل قطعات کوچک و در اراضی ناهموار کوهپایه ای احداث شده اند. اینگونه اراضی خرده مالکی به دلایل عدم توانایی اقتصادی زارعین و یا شرایط ناهمواری بخوبی تسطیح و یکپارچه سازی نگردیده اند لذا معمولاً مشتمل بر تل های خاکی (termite mounds) در داخل یا مجاور کرت های شالیزاری هستند که شباهت زیادی به لانه های موریانه ها در دشت های وسیع آفریقا دارند. اینگونه تل های خاکی در مواردیکه بخوبی از علف های هرز پاکسازی نشوند، می توانند بعنوان منبعی برای رشد و تولید فراوان بذور علف های هرز شالیزار مطرح گردند و در نتیجه هر ساله باعث خسارات محصول گردند.

مدیریت علفهای هرز در شالیزارهای خرده مالکی:

برنج نزدیک به 99% کل انرژی مورد نیاز مردم کشورهای در حال توسعه جهان را تأمین می نماید. برنج مهمترین محصول زراعی-باغی اراضی خُرده مالکی (وسعت کمتر از 4 هکتار) را در مناطق گرمسیری آسیا تشکیل می دهد. کاشت این محصول مهیّای بیشترین مشاغل روستایی در مناطق مذکور است و کنترل علف های هرز از اصلی ترین معضلات این کشاورزان محسوب می گردد بطوریکه : "مقدار انرژی مورد نیاز برای کنترل علف های هرز بیش از سایر فعالیت های کشاورزی می باشد" (هولم-1971).

برنج عمده ترین محصول مناطق گرمسیری آسیا است که در اراضی مرتفع مشروب از باران (rainfed)، اراضی سیل گیر (flooded) فصلی و اراضی فاریاب (irrigated) زراعت می شود. کاشت برنج در اراضی مرتفع مشروب از باران مناطق گرمسیری قاره های آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین رواج دارد. زراعت "برنج آب های عمیق" (deep water rice) یا "برنج های شناور" (floating rice) نیز در اراضی پست بویژه حواشی رودخانه های آسیا و غرب آفریقا که بطور فصلی در معرض سیل های عمیق قرار می گیرند، انجام می گیرد. میزان محصول برنج های آپلند در بسیاری از کشورهای برنج خیز دنیا حدود 80 درصد کل تولید این محصول را تشکیل می دهد. برنج های آپلند توانایی رقابت کمتری در برابر طیف وسیع علف های هرز خشکی زی دارند لذا در مواردی که اقدام به کنترل مناسب علف های هرز اینگونه شالیزارها نشود، منتهی به خسارات عمده ای به محصول برنج خواهند شد.

میزان عملکرد مرسوم برنج آپلند در اراضی شالیکاری غرب آفریقا حدوداً 44 درصد کمتر از پلات های آزمایشی (کنترل مطلوب علف های هرز) بوده اند درحالیکه این کاهش در شالیزارهای آپلند هند تا 90 درصد هم گزارش شده اند. متوسط کاهش عملکرد برنج ناشی از خسارت علف های هرز در اراضی شالیکاری آفریقا در حدود 100-28 درصد برآورد گردیده است. نتایج برخی پژوهش ها حاکی از آن هستند که متوسط خسارت علف های هرز در شالیزارهای فاریاب کشت مستقیم آسیا نیز حدود 75-45 درصد و در شالیزارهای فاریاب نشائی آسیا حدود 50 درصد می باشد.

کنترل بهینه علف های هرز چنین شالیزارهایی نیازمند بکارگیری مدیریت تلفیقی استراتژی های مؤثری از جمله: مدیریت عمق آب، آماده سازی بموقع بستر، بکارگیری صحیح علفکش ها، ارقام مناسب، سیستم کاشت بهینه (نشائی یا کشت مستقیم)، دانش کافی زارعین، منابع قابل دسترس و شرایط اقتصادی مطلوب است (3).

«جدول1) کاربرد روش های کنترل علفهای هرز و عملکرد دانه برنج هند (3):»

شخم زدن مناسب می تواند بستر مطلوبی را برای کاشت بذور و کنترل علف های هرز قبل از استقرار محصول فراهم سازد. سیستم های بدون شخم (zero tillage یا no tillage) و حتی شیوۀ شخم سطحی در چنین مناطقی که اراضی به طریقه "کشاورزی نوبتی" (shifting cultivation) اداره می شوند، مؤثر نیستند زیرا بخش های زیر زمینی علف های هرز چندساله رایج می توانند مشکل ساز گردند و بدین دلایل عملیات کنترل علف های هرزی که پس از کاشت برنج ظاهر می گردند، حائز اهمیت می باشند.

غرقاب نمودن (flooding) مزارع برنج از شیوه های مؤثر کنترل زراعی علف های هرز این شالیزارها محسوب می شود. غرقاب نمودن کرت ها به عمق 10 سانتیمتر می تواند از جوانه زنی بذور اغلب علف های هرز شالیزارها جلوگیری نماید و باعث مرگ گیاهچه های مغروق آنان گردد. غرقاب نمودن شالیزارها در مواردی که در تلفیق با وجین دستی، آماده سازی مناسب بستر کاشت و کاربرد علفکش ها قرار گیرد، بخوبی می تواند باعث کنترل مطلوب علف های هرز شالیزارها شود.

بسیاری از خُرده مالکین شالیزارها به دلیل اینکه اقدام به آماده سازی مناسب بستر کاشت نمی کنند و ضمناً با محدودیت های دسترسی به آب کافی مواجهند، همواره دچار خسارات شدید علف های هرز می گردند (3).

«جدول2) تأثیر عمق غرقاب بر کنترل علف های هرز برنج (3):»

وجین دستی از عمومی ترین روش های کنترل علف های هرز شالیزارهای خرده مالکی است درحالیکه نیاز شدید به نیروی انسانی از عمده ترین محدودیت آن می باشد. نتایج بیانگر آن است که اجرای دو مرحله وجین دستی در فواصل 15 و 30 روز پس از نشاء در شالیزارهای هند باعث 60 درصد افزایش عملکرد در قیاس با یک مرحله وجین دستی در 30 روز پس از نشاء گردید ولیکن میزان چنین افزایشی در شالیزارهای ساحل عاج حدوداً 53 درصد بوده است. بررسی ها همچنین نشان می دهند که کنترل علف های هرز شالیزارهای آپلند آسیا به 198-32 نفر-روز نیروی انسانی در هکتار نیازمند است که 57-17 درصد کل نیازهای کارگری محصول را تشکیل می دهد (3).

عملیاتی چون تبدیل اراضی جنگلی به شالیزارها و یا بکارگیری آیش های 5-3 ساله (fallow system) در شالیزارهای خرده مالکی می توانند بر معضل کنترل علف های هرز اینگونه مزارع برنج بیفزایند. توان ناکافی رقابت گیاه برنج در مراحل گیاهچه ای با علف های هرز شالیزارها از اهمیت فراوانی برای نیل به رشد بهینه آن در مراحل رویشی و زایشی برخوردار است. قدرت رقابت گیاه برنج با علف های هرز بویژه پس از عملیات کنترل علف های هرز دارای اهمیت وافری در ممانعت از هجوم مجدد آنان می باشد. کاهش فاصله بین ردیف ها (row) و کپه ها (hill) از طریق افزایش جمعیت گیاه زراعی در واحد سطح می تواند بر قدرت رقابت گیاه برنج با علف های هرز مزارع خرده مالکی بیفزاید.

واریته های سنتی برنج که غالباً در اراضی خرده مالکی بکار گرفته می شوند، دارای خصیصه هایی چون : ارتفاع بلند، دوره رشد طولانی، برگ های غیر افراشته و قوه رویش بالاتر هستند درحالیکه واریته های مدرن و اصلاح شدۀ امروزی دارای : ارتفاع کم ، دوره رشد کوتاه و برگ های بر افراشته اند. بر این اساس ارقام سنتی برنج دارای قدرت رقابت بالاتری با علف های هرز در قیاس با واریته های اصلاح شده و پُر محصول آن هستند که این موضوع بر اهمیت انجام شیوه های کنترل علف های هرز برای دستیابی به محصول بیشتر می افزاید.

مطالعات نشان می دهند که ویژگی های : پنجه زنی، ارتفاع، کانوپی برگ ها و گسترش ریشه ها از فاکتورهای مهم در توانایی رقابت گیاه برنج با علف های هرز شالیزارها هستند که چنین ویژگی هایی در برنج های آفریقایی (o.glaberrima) بیش از سایر ارقام آن وجود دارند (3).

  «جدول3) تأثیر فواصل کاشت در وزن علفهای هرز شالیزارهای فاریاب غرب آفریقا (3):»

«جدول4) خسارت دانه برنج در اثر رقابت سوروف ریشکدار (3):»

تأثیر بهزراعی بر کنترل علفهای هرز برنج آپلند :

نتایج پژوهش های مزرعه ای نشان می دهند که بهزراعی شالیزارها می تواند بنحو قابل ملاحظه ای موجب کاهش تراکم و وزن خشک تمامی گروه های علف هرز و افزایش عملکرد برنج های آپلند تا 4 برابر حالت سنتی گردد. آماده سازی مطلوب خاک شالیزار (دو دفعه شخم بصورت شخم اول حدود 15 روز قبل از کاشت و شخم دوم بلافاصله قبل از کاشت)، زمان کاشت مناسب (اواخر خرداد)، کاربرد بهینه کودها و اجرای بموقع وجین دستی بنحو بارزی سبب کاهش هجوم تمامی گروه های علف هرز در شالیزارهای آپلند می شوند، بنحوی که منجر به تولید بالاترین عملکرد دانه برنج می گردند (4).

نتایج پژوهشی نشان می دهند که استفاده از واریته های اصلاح شدۀ برنج و بکارگیری کودهای آلی هیچگونه تأثیر معنی داری بر میزان تهاجم علف های هرز شالیزارهای آپلند نمی گذارند درحالیکه برای بهبود عملکرد محصول برنج ضرورت دارند (4).

منابع و مآخذ :

1) EWRS – 2011 – EWRS 9^th workshop physical and cultural weed control – European Weed Research Society; Samsun, Turkey   

2) IRRI – 2016 – How to control weeds – Rice Knowledge Bank; www.knowledgebank.org

3) Johnson, D. E. – 2017 – Weed management in small holder rice production in the tropics – University of Minnesota

4) Singh, R. S. & D. C. Ghosh – 1992 – Effect of cultural practices on weed management in rainfed upland rice – Journal of Tropical Pest Management, volume 38,issue 2, pages 119-121 

5) UF/IFAS – 2016 – cCultural weed management – University of Florida, Horticulture Science Department; www.hos.uf.edu