مقالات کشاورزی اندیشه سبز پارسی

"جنگل های شناور" ؛

"Floating forests"

گردآوری و تدوین :

اسماعیل پورکاظم ؛ کارشناس ارشد زراعت ،

مدرّس دانشگاه جامع علمی کاربردی گیلان

جنگل های شناور و سرسبزی شهرهای ساحلی :

حفظ سرسبزی (green pockets) در شهرهای بزرگ نسبتاً دشوار و پُرهزینه است امّا تأثیرات عدم وجود فضای سبز بر محیط زیست و سلامتی مردم بسیار مخرّب می باشد و البته این موضوع برای اراضی غرقاب و شهرهای ساحلی که دارای محدودیت خاک مرغوب هستند و همچنین مناطقی که از جنبه آب شیرین (fresh water) با کمبودهایی مواجهند، از اهمیّت بیشتری برخوردار است.

براین اساس طراحان کشتی در شهر ساحلی "رُتردام" کشور هلند به ساختن کپسول هایی روی آوردند که می توانند درختان کوچک را به حالت شناور و ایستا حفظ نمایند و بدینطریق کمبود فضای سبز ناحیه بندری را جبران کنند. آنان اینگونه درختان شناور را اصطلاحاً "dobberend bos" یا "dobbing forest" نام نهاده اند.

کپسول های شناوری که درختان را در خودشان نگه می دارند، از بخش زیرین به یک لنگر متصل هستند ، تا در محل معینی باقی بمانند و در اثر حرکات امواج جابجا نشوند. طراحان فضای شهری معتقدند که ایجاد چنین جنگل های شناوری در شهرهای ساحلی و بندری که مملو از سازه های بتنی و فلزی هستند، بسیار چشم نواز و هیجان انگیز خواهد بود (2). محققین بر این باورند گیاهانی که در سیستم های جنگل شناور بکار می روند، نباید بیش از 6 متر ارتفاع یابند (3).   

ایده ایجاد جنگل های شناور منبعث از پدیده های طبیعی و سنتی زیر می باشد :

1) دانش بومی استفاده از جزایر شناور توسط حاشیه نشینان رودخانه های برزیل :

اصطلاح "ماتوپاها" (matupas) منتسب به جزایر سرسبز و شناوری هستند که در دریاچه های حاصل از رسوبات سیلابی در مناطق جلگه ای و آبگیر (floodplain) بخش های مرکزی حوزۀ آمازون برزیل با وسعت 3/2 میلیون هکتار یافت می گردند. این جزایر از تجمع مقادیری از مواد آلی حاصل می شوند که توسط انشعابات رودخانه عظیم آمازون حمل می گردند و به صورت توده های رسوبی انبوه برپا می شوند. این توده های بقایای آلی و مواد غیرآلی از ارتفاع 12-3 متر و وسعت های چند مترمربع تا چند هکتار برخوردارند و به تدریج با رشد گیاهان مختلفی چون : علف ها (herbs) ، بوته ها (shrubs) و درختان (trees) به قطعات متعدد و منفک جنگل شناور تبدیل می شوند.

اینگونه جنگل های شناور بویژه در اطراف رودخانه "white water" و دریاچه "varzea" کشور برزیل پراکنده اند. آنها سرشار از رسوبات و عناصر غذایی مورد نیاز گیاهان هستند.

بومیانی که در حواشی رودخانه (riverine) آمازون زندگی می کنند ، بطور سنتی و بوفور از قطعات و موهبات جنگل های شناور سود می جویند. در این رابطه پژوهشی در مورد 5 جامعه از ذخایر توسعه پایدار کشور برزیل صورت گرفته است. در بررسی مذکور 45 نفر از ساکنین بومی جوامع مذکور شرکت جُستند تا درک بهتری از اثربخشی عوامل زنده (گونه های گیاهی و جانوری ، موفقیت ها ، ساختارها)  و غیرزنده (خاک ، رژیم های سیلابی ، توپوگرافی) دخیل در ایجاد قطعات جنگلی شناور حاصل آید.

دانشمندان معتقدند که مطالعه دانش اکولوژی بومیان هر منطقه از جهان از جمله در زمینه های "گیاهان بومی" (ethnobotany) و "جانوران بومی" (ethnobiology) در قالب "بوم شناسی سنتی" (ethnoecology) می تواند به شناخت توانایی های مناطق گوناگون جهان کمک نماید زیرا این مطالعات می توانند به درک صحیحی از عوامل زیستی و غیر زیستی مؤثر بر ارتباطات ، سکونتگاه ها و منابع اقوام مختلف بینجامند.

بررسی های لازم در رابطه با روند تغییرات سطح آب رودخانه ها و میزان سودمندی قطعات جنگلی شناور برای ساکنین بومی بعمل آمد. نتایج بررسی ها نشان داد که خاک "ماتوپاها" از حاصلخیزی مطلوب برخوردارند لذا بمنظور ایجاد باغچه های پرورش سبزیجات و حبوبات بکار می روند. ساختار "ماتوپاها" بنحو قابل ملاحظه ای بعنوان پناهگاه ماهیان رودخانه ای بویژه ماهی "آراپایما" (arapaima) با نام علمی "Arapaima gigas" عمل می نمایند. "ماتوپاها" همچنین مأمن مناسبی برای گاوهای دریایی (maatees) و سوسمارهای آمریکائی (caimans) هستند (3).

"ماتوپاها" در حقیقت جنگل های کوچکی هستند که به حالت شناور در رودخانه ها و دریاچه ها پدیدار گشته اند لذا آنها را گاهاً "water-land" یا "tera-fluvial" نیز می نامند. سطح "ماتوپاها" همانند بستر اراضی ساحلی مستحکم و استوار است لذا بخوبی می توان بر روی آنها قدم گذاشت.

وقوع متناوب فصول خشک و بارانی باعث می شود که بخش هایی از مواد آلی ساختار "ماتوپاها" به مرور تجزیه شوند و در آب به حالت مغروق (submerging ، sentar) در آیند. بعلاوه متعاقباً بخش های جدیدی از طریق جریانات آب به پیکره رسوبات اضافه می شوند و به حالت شناوری (floating ، boiar) قرار می گیرند. این موضوع طی سال های متمادی در اثر طغیان های رودخانه ای متأثر از باران های استوایی همچنان دنبال می شود و بقاء "ماتوپاها" تداوم می یابد.

"ماتوپاها" در حواشی دریاچه ها یا گسترۀ روان رودخانه های عریض و آرام و یا مانداب های (backwater) حواشی رودخانه های تند در طی فصول سیلابی تشکیل می شوند ولیکن آنها از نظر : رسوبات ، میزان حاصلخیزی ، PH و نوع گیاهان آبزی و غیر آبزی با یکدیگر متفاوتند.

"ماتوپاها" حتی در فصول کم باران سال نیز در معرض خشکی قرار نمی گیرند. آنها همواره بر سطح لایه ای از آب واقع می شوند. "ماتوپاها" اگر در معرض خشکی قرار گیرند، لاجرم بر کف رودخانه ها و دریاچه ها فرود می آیند و بدینطریق ریشه های درختان در زمین نفوذ می یابند و در نتیجه پیکرۀ "ماتوپاها" از حالت شناوری خارج می گردند و با بالا آمدن سطح سیلاب ها به حالت مغروق در می آیند که عاقبتی بجز نیستی به همراه ندارد (3).

2) تجربه نظریه جنگل های شناور از جنبه زمین شناسی :

نظریه ایجاد جنگل های شناور (floating forest) در زیست بوم ها یا "بیوم ها" (biome) با ایجاد وضعیت غیرغرقابی قبل از وقوع سیلاب ها (pre-flood) از دهه های پیشین ابداع و پیشنهاد گردیده است. این ایده با یافت شدن توده های عظیم و صخره ای ذغال سنگ متعلق به دورۀ "کربنیفره"

(carboniferous) مبتنی بر آنالیزهای دیرین شناسی (paleontological) توسعه پذیرفت. عجیب اینکه این نظریه هیچگاه در مواجهه با سایر وضعیت های اقلیمی به اجرا در نیامد تا به 3 ابهام اصلی ذیل پاسخ گفته شود :

الف – آیا می توان جنگل های شناوری در مقیاس استخرهای طبیعی ، تالاب ها و چشمه سارها فراهم ساخت ؟

ب – آیا درختان شناور ساحلی می توانند در مقابل طوفان ها و امواج سونامی همانند جنگل هایی که بر بسترهای ذغال سنگ ظاهر شده اند ، دوام آورند ؟

پ – سرانجام درختان شناور پس از متلاشی شدن بسترهایشان چگونه خواهد بود ؟

افرادی نظیر : "Scheven" و "Wise" از بدعت گذاران و طرفداران نظریه جنگل های شناور بوده اند. بسیاری از کسانیکه در مورد جنگل های شناور تحقیق کرده اند ، غالباً به بررسی حول محوریت گیاهانی با سیستم ریشه های سطحی نظیر پنجه گرگیان (lycopod) پرداخته اند. آنها نتیجه گرفتند که حجیم شدن تدریجی ریشه های درختان معمولی می تواند به انهدام سیستم های حامی درختان شناور منتهی گردد.

بر اساس نظزیه جنگل های شناور زمانیکه از توده های سبک بعنوان بستر کاشت درختان در منابع آب های سطحی استفاده شود ، آنگاه در اثر آبیاری درختان به تجمع آب شیرین بصورت یک عدسی (freshwater lens) کمک می شود که بخش عمیق آن در مرکز تودۀ شناور واقع می گردد و این موضوع در اثر آبیاری و یا وقوع بارندگی ها تقویت می شود. البته این بخش از آب زیرزمینی بر روی لایه ای عمیق از آب شور دریا تشکیل می شود که متعاقباً با کاهش آبیاری یا نزولات آسمانی به صفر متمایل خواهد شد زیرا آب شعریه یا کاپیلاری (capillary) کمترین نقش را در تشکیل و بقاء این نوع آب دارد.

دانشمندان متوجه شده اند که تپه های رسوبی شناور موسوم به "Pennsylvanian system" با ضخامت 6-3 کیلومتر و عاری از ذغال سنگ در سواحل شرقی آمریکا وجود دارند که بصورت صفحات متحرّک در طی سیلاب ها بحالت یکجا تا صدها کیلومتر جابجا می گردند و یا در اثر سونامی های عظیم به قطعاتی تقسیم می شوند.

امروزه جنگل هایی از درختان "مانگرو" (mangrove) و سدر باتلاقی (cedar swamps) در اراضی غرقابی پائین دست نظیر مرداب ها (lagoon) یافت می گردند.

بررسی های متعدد نشان داده اند که تعارض و تفاوتی بین مجموعه گیاهی یا "فلور" (flora) و مجموعه جانوری یا "فون" (fauna) منطقه مجاور با جنگل های شناور وجود ندارد زیرا آنها قبل از وقوع سیلاب ها به سرزمین اصلی متصلند ولیکن پس از وقوع سیلاب ها منفک و مجرّد می گردند (1).

3) جنگل های شناور کلپی :

بسیاری از جلبک ها (algae) و جانورانی را که در کف دریاها زندگی می کنند، می توان به منظور مطالعه از طریق لاروبی و یا توسط غواصان مجرّب به سطح آب آورد. "کلپ های بزرگ" (giant kelp) با نام علمی "Macrocystis pyrifera" قادرند تا میزان یک متر در هر روز رشد کنند و به تشکیل کانوپی های متراکمی بپردازند که حتی از خارج اتمسفر زمین توسط ماهواره ها قابل رصد هستند. "کِلپ ها" می توانند محور و اساس بسیاری از اکوسیستم های آبی واقع شوند زیرا غذای جانوران علفخوار آبزی نظیر میگوهای ریز تا ماهیان کوچک و بزرگ گیاهخوار را فراهم می سازند لذا نابودی جنگل های "کِلپ" می تواند عواقب وخیمی برای سلامتی ، پایداری و تولیدات اکوسیستم های ساحلی ببار آورد.

"پروژه بررسی تغییرات سواحل و جنگل های شناور" با عنوان "citizen science project" یا اصطلاحاً "zooniverse" از سال 1984 میلادی با تصویربرداری هر 16 روز یکبار توسط ماهواره "land sat" دنبال گردید. پروژه مزبور در صدد است تا تصاویر حاصل از تغییرات زیستی سواحل اقیانوس ها را که در طی یک دورۀ 30 ساله منتهی به 2014 میلادی جمع آوری شده اند ، بخوبی بررسی و ارزیابی نماید تا بتواند روند تحولات آنها را برای سال های آتی پیشبینی نماید و متعاقباً برنامه های اصلاحی جامعی را طراحی کند و برای جبران خسارات زیست محیطی به موقع به اجرا بگذارد (4).    

منابع و مآخذ :

1) Clarey , Timothy L. – 2015 – Examining the floating forest hypothysis : a geological perspective – Journal of creation ; 29(3): pp. 50-55

2) Dar , Talha – 2017 – These floating forest will add greenery to coastal cities – Wonderful Engineering ; http://www.wonderfulengineering.com  

3) Freitas , Carolina T. & et al – 2015 – The floating forest : traditional knowledge and use of Matupa vegetation island by riverine peoples of the central Amazon – www.journals.plos.org

4) Greenemeier , larry – 2014 – Zooniverse : floating forests – Nature America Inc. ; https://www.scientificamerican.com