مقالات کشاورزی اندیشه سبز پارسی

"پرورش انگور فرنگی 3" ؛

" 3 Currants & Gooseberries"

 

  

 

گردآوری و تدوین :

اسماعیل پورکاظم ؛ کارشناس ارشد زراعت ،

مدرّس دانشگاه جامع علمی کاربردی گیلان 

 

 

 

آماده سازی بستر کاشت :

بستر کاشت کیورانت سیاه را برای کاهش صدمات ناشی از علف های هرز بویژه در کشاورزی ارگانیک باید از یک سال قبل آماده ساخت. پژوهش ها نشان داده اند که آماده سازی بستر کاشت حدود یک سال پیش از کاشت نهال های کیورانت سیاه می تواند بر میزان رشد نهال ها طی سال های اولیه بیفزاید.

 

بررسی ها همچنین مؤید آن بوده اند که میزان رشد سالانه بوته های کیورانت سیاه در بسترهای برخوردار از مالچ "قماش پلاستیکی" (landscape fabric) که باعث کنترل علف های هرز می گردند، تا 25 درصد بیشتر از بسترهای کاشت دارای علف های هرز بوده است.

 

بخاطر داشته باشید که در طی آماده سازی بستر کاشت باید از حضور علف های هرزی چون : خارلته (Canada thistle) ، بیدگیاه (quack grass) ، شیرتیغک (sow thistle) و نیلوفر وحشی (bindweed) خلاصی یافت (4).

 

در طی یک سال که صرف آماده سازی بستر کاشت کیورانت های سیاه می شود، می توان از کاشت محصولات پوششی (cover crops) بهره گرفت تا به اهداف زیر نائل آمد :

الف) تحت فشار قرار دادن علف های هرز (suppress weeds)

ب ) جلوگیری از فرسایش (prevent erosion)

پ ) بهبود سلامتی خاک (build heal their soil)

ت ) بکارگیری کود سبز (green manures) (4).

 

استفاده از گیاهانی نظیر : گندم سیاه (buck wheat) و شبدرها به عنوان زراعت پوششی و یا کودسبز می تواند ضمن کاهش فشار علف های هرز به افزایش مواد آلی و لاجرم عناصر غذایی خاک بستر کمک نماید. گندم سیاه به سبب برخورداری از ریشه های عمیق در ضمن دوره رشد می تواند عناصر معدنی نظیر فسفر را از اعماق خاک به لایه های سطحی منتقل سازد (4).   

 

برای اثربخشی مطلوب لازم است که زراعت های پوششی را به صورت متراکم کشت نمود، تا امکان رقابت بیشتری با علف های هرز برقرار گردد. گندم سیاه بویژه اگر در اواخر تابستان کشت شود، بیوماس قابل توجهی تولید نخواهد کرد ولیکن بسادگی قابل تجزیه است. این گیاه را در مرحله گلدهی و قبل از بذردهی شخم می زنند و با خاک مخلوط می سازند تا بدین ترتیب از شکل گیری و رشد بذورش در سال بعد جلوگیری شود (4).

 

شبدرهایی نظیر شبدر شیرین نیز دارای مزیت های زیادی هستند. آنها از جمله اینکه :

الف) باعث حذف علف های هرز می گردند

ب ) حدود 75/1 تن در ایکر بیوماس تولید می کنند

پ ) به میزان 120 پوند در ایکر بر نیتروژن خاک از طریق تثبیت ازت اتمسفر می افزایند.

 

البته باید توجه داشت که در استفاده از شبدر سفید احتیاط بیشتری به عمل آید زیرا معمولاً حالت تهاجمی دارد و به سادگی نمی توان آن را در سال بعد از زمین پاکسازی نمود (4).

 

 

تکثیر کیورانت سیاه :

تکثیر کیورانت سیاه از دو طریق ذیل انجام می پذیرد :

1) خوابانیدن ساقه ها (layering)

2) قلمه زنی (cutting) (4).

 

اواخر بهار بهترین زمان برای خوابانیدن ساقه های کیورانت سیاه در خاک می باشد تا پس از ریشه زایی از گیاه مادری جدا شوند و به عنوان گیاه مستقل در محل مورد نظر غرس گردند.

برای این منظور غالباً ساقه های زیرین را به سمت زمین خم می نمایند و آنرا در یک یا چند نقطه با خاک می پوشانند ولیکن 15 سانتیمتر انتهای آنرا از خاک بیرون می گذارند تا در معرض نور خورشید قرار گیرد و از طریق فتوسنتز به تداوم غذاسازی بپردازد.

بدین ترتیب بزودی ریشه های جدید نابجا از محل تماس ساقه ها با خاک مرطوب ظاهر می گردند، آنچنانکه می توان در آغاز بهار آتی با قطع آنها از گیاه مادری به عنوان نهال های ریشه دار در محل های جدید کشت کرد(4).

 

برای قلمه زنی کیورانت های سیاه باید در پائیز پس از ریزش برگ هایشان اقدام شود. برای این منظور نوساقه هایی که فصل رویش کنونی را با موفقیت طی نموده اند، انتخاب می کنند و قلمه های مورد نیاز را به طول 25-20 سانتیمتر تهیه می نمایند.

 

در این راستا برش پائینی قلمه ها را بلافاصله در زیر جوانه زیرین و بصورت مدوّر انجام می دهند درحالیکه برش فوقانی قلمه ها حدوداً 1 سانتیمتر بالاتر از جوانه بالایی و بصورت مایل صورت می پذیرد.

 

قلمه های تهیّه شده را بصورت جانبی در خاک شنی مرطوب و درون باکس هایی قرار می دهند سپس در جای خنک نگهداری می نمایند. شاسی هایی (cold frame) که برای این منظور بکار می آیند، باید لااقل دارای خاک مناسبی به ضخامت 30 سانتیمتر باشند.

 

قلمه های انبار شده را در اوایل بهار در نقاطی از باغ که دارای پناهگاه هستند، کشت می کنند. برای غرس قلمه ها باید شیارهایی به پهنای 20 سانتیمتر حفر نمود سپس قلمه ها را در سمت شیبدار آنها با فواصل 15 سانتیمتر کاشت. قلمه ها را آنچنان در خاک فرو می برند که فقط یک جوانه بیرون از خاک باقی بماند سپس شیار را با خاک پُر می کنند و اطراف قلمه ها را استحکام می بخشند.

خاک بستر کاشت قلمه ها باید مرطوب نگهداشته شود تا ریشه زائی آنها ترغیب گردد.

 

قلمه های مورد نظر را می توان در پائیز ، اوایل بهار و اواخر تابستان تهیّه نمود.

در صورتیکه قلمه ها در اواخر تابستان تهیّه شوند، باید تمامی برگ هایش را سریعاً حذف نمود و مراقبت نمود، که قلمه ها قبل از کاشت و ریشه دهی خشک نشوند.

قلمه های کاشته شده را باید بگونه ای پوشانید تا در شرایط سایه قرار گیرند.

 

برای آبیاری قلمه ها بهتر است از شیوه "مه پاشی" (mist) برای مدت 4-3 هفته بهره گرفت.

 

کیورانت های سیاه غالباً به تولید شاخه های سُست و افتاده (droop) می پردازند که خودبخود در سطح خاک به حالت خوابیده قرار می گیرند و با خاکدهی آنها می توان به نهال های جدید برای غرس در سطوح کم وسعت دست یافت (4).

 

 

کاشت کیورانت سیاه :

نهال های کیورانت سیاه را در دو زمان غرس می کنند :

الف) در بهار قبل از ظهور برگ های جدید     

ب ) در اوایل سپتامبر پس از ریزش برگ ها

 

نهال های کیورانت سیاه را معمولاً با فواصل بوته ای 3-5/2 فوت و فواصل ردیفی 13-12 فوت غرس می کنند، تا امکان برداشت مکانیزه محصول فراهم گردد.

بررسی ها نشان می دهند که کاشت متراکم نهال ها کیورانت سیاه دارای اثرات نسبی بر عملکرد محصول طی 4 سال ابتدایی می باشد ولیکن متعاقباً به یکنواختی محصول دهی خواهد انجامید (4).

 

 

نیازهای رشد کیورانت سیاه :

آبیاری کیورانت سیاه :

کیورانت سیاه برای احراز رشد بهینه ، عملکرد بالا و تولید میوه های درشت به تأمین رطوبت کافی خاک نیازمند است. بطور کلی کیورانت ها خواهان 25 میلیمتر (1 اینچ) آب در هفته از زمان شکوفه دهی تا زمان برداشت می باشند.

 

ایجاد پوششی سبز از گراس ها (grass sod) در بین ردیف های انگور فرنگی می تواند به حفظ رطوبت خاک کمک نماید.

 

در مواردیکه از مالچ قماش پلاستیکی برای حفظ رطوبت خاک و کنترل علف های هرز استفاده شود ولیکن بارندگی کافی وقوع نیابد آنگاه ضرورتاً باید به آبیاری اقدام گردد.

 

بوته های انگور فرنگی حتی پس از برداشت نیز در صورت وقوع دوره های خشکی طولانی باید در طی اواخر آگوست و اوایل سپتامبر آبیاری شوند.

 

آبیاری انتهای فصل رشد نباید موجب تحریک رشد رویشی بوته های انگور فرنگی در اواخر پائیز شود زیرا بدینطریق موجب کاهش مقاومت گیاه در برابر سرمای زمستان خواهد شد.

 

در موارد ضرورت اجرای آبیاری باید رطوبت کافی در اختیار گیاه قرار گیرد بطوریکه خاک سطحی تا عمق 20-15 سانتیمتری به خوبی مرطوب گردد سپس فرصت کافی داده شود تا خاک سطحی قبل از آبیاری بعدی به خوبی خشک شود.

 

باید مراقبت گردد که از آبیاری بیرویه و مازاد بر نیاز بوته های انگور فرنگی اجتناب شود زیرا باعث آسیب دیدگی ریشه های گیاه خواهد شد.

 

آبیاری "تراوا" (trickle irrigation) شیوه ای مناسب برای تدارک رطوبت کافی در اراضی انگور فرنگی است. این سیستم به افزایش تدریجی و مستقیم رطوبت در خاک محدوده طوقه گیاهان می پردازد(4).  

 

 

مدیریت علف های هرز کیورانت سیاه :

پژوهش ها نشان می دهند که بدون کنترل علف های هرز از ویگوریته و عملکرد محصول بوته های انگور فرنگی بصورت قابل ملاحظه ای کاسته می شود بطوریکه میزان کاهش در برخی مناطق تا حدود 25 درصد گزارش شده است.

 

کنترل علف های هرز در پرورش ارگانیک انگور فرنگی ها فقط یکی از اهداف مدیریت علف های هرز است. در این رابطه درحالیکه باید به کاهش رقابت گیاه اصلی با علف های هرز برای جذب عناصر غذایی و آب اهتمام ورزید ولیکن طرح های مدیریت علف های هرز از جنبه های ذیل نیز حائز اهمیّت هستند :

الف) کاهش فرسایش خاک

ب ) تسهیل حرکت ادوات کشاورزی

پ ) کاهش خسارات آفات

ت ) بهبود حاصلخیزی خاک (4).

 

"فوکا" یا "کج بیل" (hoe) احتمالاً از مهمترین ابزارهایی است که برای کنترل علف های هرز اطراف بوته های انگور فرنگی استفاده می شود زیرا گیاه مزبور دارای ریشه های سطحی است که به سادگی صدمه خواهند دید.

 

عدم دقت در بهم زدن خاک اطراف طوقه بوته های انگور فرنگی می تواند باعث خسارت بر ریشه های گیاه و تحریک رشد پاجوش های (suckers) ناخواسته و غیرضروری گردد.

 

کنترل علف های هرز بویژه انواع چندساله آنها طی سال های اوّلیه احداث باغات انگور فرنگی حائز اهمیّت است و در چنین مواقعی به هیچوجه نباید به علف های هرز اجازه بذردهی داده شود.

 

مالچ پاشی (mulching) از روش های مؤثر در کنترل علف های هرز است و برای این مورد می توان از: کاه ، علف های آبزی ، پوست درختان ، برگ های ریزش یافته و علف های درو شده (grass clipping) سود جُست. 

 

باغداران ارگانیک در رابطه با مالچ پاشی باید مراقبت نمایند تا از مواد گیاهی که با علفکش ها و آفتکش ها تیمار شده اند، استفاده ننمایند.

مالچ های آلی باید لااقل به ضخامت 3-2 اینچ بکار گرفته شوند تا تأثیرات مطلوب را در جهت کنترل علف های هرز برجا بگذارند. اینگونه مالچ ها هر ساله باید به میزان 1/3 ترمیم گردند تا جایگزین بخش تجزیه شده باشند.

 

بخاطر داشته باشید که بکارگیری مالچ های نپوسیده موجب تخلیه ازت خاک می شوند لذا باید مقادیر ازت کافی برای تجزیه سریع آنان و نیز عدم کمبود غذایی درختان باغ افزوده شود.

 

مصرف مالچ های آلی مازاد بر نیاز می تواند موجب دشواری هایی در روند برداشت مکانیزه محصول باشد.

 

استفاده از قماش پوششی خاک (landscape fabric) در باغات انگور فرنگی می تواند از رشد علف های هرز بکاهد. اینگونه مالچ ها را معمولاً بصورت نوارهایی به عرض 3 فوت تهیّه می کنند و در راستای ردیف های کاشت می گسترانند تا بدین طریق از رشد علف های هرز در اطراف بوته های انگور فرنگی جلوگیری شود.

 

معمولاً توصیه شده است که از قماش پوششی خاک تا مدت 2 سال در باغ های انگور فرنگی جدیدالاحداث بهره برداری شود تا بوته های انگور فرنگی بتوانند به رشد کافی نائل آیند و به خوبی استقرار یابند.

 

برای ساخت قماش پوششی خاک معمولاً از موادی نظیر : سلولز چوب ، پلاستیک و غیرو بهره می گیرند. از اینگونه قماش پوششی پلاستیکی می توان در باغ های ارگانیک سود جُست درحالیکه بکارگیری انواع حاوی ترکیبات PVC مجاز نمی باشند.

 

مالچ صفحات پلاستیکی بسیار ارزان تر و کم دوام تر از قماش پوششی هستند گواینکه انواع UV آنها در زمان طولانی تری در اثر تابش خورشید تجزیه می گردند.

 

بهره گیری از کاشت گراس ها بعنوان محصول پوششی (cover crops) می تواند به کنترل علف های هرز در باغات انگور فرنگی کمک نماید. در چنین مواردی مخلوطی از بذور گراس ها را در فواصل بین ردیف های انگور فرنگی می کارند و اینگونه گیاهان را پس از سبزشدن مرتباً کوتاه می کنند تا در ارتفاع معینی (bush hog) حفظ گردند (4).

 

 

کاربرد کمپوست ها و تقویت خاک :

گیاه کیورانت سیاه نیاز شدیدی به عناصر غذایی دارد لذا کاشت بدون حمایت آن در اراضی حاشیه ای کفایت نمی نماید. بررسی ها نشان می دهند که بوته های کیورانت سیاه در اراضی حاصلخیز به تولید عملکرد مطلوب می پردازند لذا برای اصلاح حاصلخیزی و توان باروری اینگونه خاک ها از : کمپوست ها ، کود ماهی ، علف های دریایی ، کود مرغی ، بلغور خرچنگ (crab meal) ، کمپوست چای و بلغور کانولا (کلزا) استفاده می نمایند.

باید توجه داشت که بلغور خرچنگ از نظر تأمین عنصر بُر حائز اهمیت است، بویژه اینکه عنصر بُر در خاک های جزایر بسیار کمیاب می باشد.

 

معمولاً توصیه شده است که حدود 45 تن در هکتار کود دامی پوسیده را در اواخر تابستان یا اوایل پائیز به خاک بستر باغات کیورانت سیاه بیفزایند (4).

 

 

هرس باغات کیورانت سیاه :

هرس (pruning) بوته های کیورانت سیاه برای تقویت گیاه و افزایش باردهی آن ضرورت دارند زیرا باردهی شاخه های بوته های کیورانت سیاه از نظر کمی و کیفی با افزایش سن تقلیل می یابد.

هدف اصلی هرس کردن بوته های کیورانت سیاه عبارت از حذف 1/3 ساقه های قدیمی گیاه در هر سال است. برای اجرای هرس باید توجه داشت که پوست ساقه های قدیمی تر به رنگ تیره دیده می شوند.

 

در هنگام هرس کیورانت سیاه غالباً سعی می گردد که 12-10 ساقه آنرا بر روی هر بوته بالغ باقی بگذارند بطوریکه نیمی از آنها فقط یک سال سن داشته باشند زیرا ساقه های یکساله کیورانت سیاه بیشترین راندمان تولید میوه را ارائه می دهند. بنابراین طی عملیات هرس به حذف کلیه ساقه های بیش از 3 ساله پرداخته می شود تا رشد ساقه های جدید بارده تحریک گردد.

 

هرس ساقه های کیورانت سیاه باید از سطح زمین صورت پذیرد.

در صورتیکه مبادرت به برداشت مکانیزه محصول کیورانت سیاه می شود، باید تمامی ساقه هایی که به سطح زمین متمایل گردیده اند، ضمن هرس حذف شوند.

همچنین کلیه ساقه هایی که با تأخیر برگدهی کرده اند و یا آلوده به بیماری ها می باشند، باید قطع گردند.

 

کارشناسان بهترین زمان هرس بوته های کیورانت سیاه را دوره ای می دانند که گیاه طی زمستان و اوایل بهار در حالت دورمانسی قرار دارد (4).

 

در رابطه با هرس بوته های کیورانت سیاه باید به نکات زیر توجه گردد:

1) ساقه های 1 ، 2 و 3 ساله انگور فرنگی ها دارای ویگوریته متفاوتی هستند بطوریکه بیشترین میوه های کیورانت های سیاه بر روی ساقه های یک ساله آنان تولید می گردند.

2) در طی هرس کیورانت های سیاه معمولاً 12-10 ساقه را بر روی بوته های بالغ باقی می گذارند، بطریقی که حداقل 50 درصد آنها با عمر یک سال باشند.

3) در صورتیکه بوته های کیورانت سیاه از قدرت رویشی بالایی برخوردار باشند ، می توان تعداد ساقه های بیشتری را بر آنان باقی گذارد.

4) تمامی ساقه های بیش از 3 ساله باید از سطح زمین قطع گردند.

5) کلیه ساقه های یک ساله ای که در سال دوّم به تولید میوه پرداخته اند ، باید پس از برداشت محصول و در انتهای فصل حذف شوند.

6) برای جوان سازی بوته های کیورانت سیاه می توان تمامی ساقه های آن را از سطح زمین قطع نمود، که در این صورت هیچ میوه ای در آن سال تولید نخواهد شد. بدین ترتیب نباید در پایان سال اوّل جوان سازی به هرس اقدام ورزید مگر اینکه فقط ساقه های ضعیف ، شکسته و بیمار حذف شوند.

7) میوه های کیورانت سیاه در سال بعد از جوان سازی بر روی ساقه های یکساله تولید خواهند شد لذا می توانید کل بوته ها را در پایان سال دوّم یعنی پس از برداشت محصول مجدداً از سطح خاک قطع کنید و به سیکل سال آوری میوه ها در عین جوان سازی بوته ها همچنان تداوم بخشید.

8) سیستم هرس کامل بوته ها به صورت یک سال در میان بویژه در مواردی که از آنان به عنوان پرچین (hedgerow) استفاده می شود ، بسیار رایج است (5).

 

 

بیماری های گیاهی کیورانت سیاه :

مهمترین بیماری های (diseases) مبتلابه کیورانت های سیاه به شرح زیر می باشند :

 

الف) بیماری سفیدک پودری (powdery mildew) :

انواع کیورانت های سیاه و "گاس بری های" اروپایی نسبت به بیماری سفیدک پودری حساس هستند. برای کاهش شیوع بیماری سفیدک پودری باید بسترهای کاشت آنها را بگونه ای آماده ساخت که گردش هوا بخوه بی انجام پذیرد.

بعلاوه کاشت واریته های مقاوم به بیماری سفیدک پودری می تواند در کنترل آن مؤثر واقع گردد.

 

محدودیت هایی که در کاربرد قارچکش ها برای باغداران ارگانیک وجود دارد، موجب می شود که اجباراً هر گونه سرایت بیماری را باید در بدو شیوع شناسایی و کنترل نمود.

 

بررسی ها نشان می دهند که پودرهای قارچی سفید رنگ بیماری مزبور در اوایل تابستان بر سطح برگ های جوان و انتهای شاخه ها و نوساقه های کیورانت های سیاه ظاهر می گردند. آلودگی قارچی مذکور متعاقباً ممکن است سطح بوته ها و حتی میوه های "گاس بری ها" را فرا گیرد ولیکن به ندرت سته های کیورانت ها را آلوده می سازد.

 

بزودی پودر قارچی سفید رنگ به قهوه ای می گراید و بسان پوششی نمدین (felt-like) بخش های آلوده گیاه را فرا می گیرد. رشد نوساقه ها در نتیجۀ بروز بیماری سفیدک پودری متوقف می شود، انتهای نوساقه ها خشک می گردد و سته های نسبتاً ریزی به عمل می آیند.

 

قارچ عامل بیماری سفیدک پودری از طریق اسپورها (هاگ ها) گسترش می یابد و شرایط اقلیمی گرم و مرطوب بر شدت گسترش بیماری می افزایند.

 

برای کاهش شدّت شیوع بیماری سفیدک پودری بهتر است انتهای آلودۀ نوساقه ها و شاخه ها را ضمن هرس کردن در اوایل بهار قطع نمود و سپس زواید حاصله را جمع آوری و سوزانید (4).

 

 

ب ) بیماری "زنگ تاولی کاج سفید" :

بیماری "زنگ تاولی کاج سفید" طی سال های 1900 میلادی از اروپا به نواحی آمریکای شمالی انتقال یافت و گیاهان حساس را آلوده ساخت بطوریکه امروزه از مهلک ترین بیماری های درختان سوزنی برگ نواحی مذکور محسوب می گردد.

 

اصولاً بیماری "زنگ تاولی کاج سفید" بومی اروپا نیست و گمان می رود که در زمان های پیشین از آسیا به اروپا سرایت نموده باشد. این بیماری سیکل زندگیش را بر روی درختان کاج سفید و سپس بوته های کیورانت و "گاس بری ها" سپری می سازد لذا کاشت کیورانت های سیاه برای سال های متمادی در بسیاری از ایالت های کانادا و آمریکا ممنوع بوده است تا اینکه با معرفی واریته های جدید مقاوم به لغو ممنوعیت کاشت کیورانت های سیاه اقدام نمودند. با این وجود همچنان توصیه گردیده است که از کاشت کیورانت ها در فواصل کمتر از 300 متری کاج های حساس به بیماری اجتناب ورزند.

 

واریته های جدید کیورانت سیاه نظیر : "Titania" و "Tisel" نسبت به بیماری "زنگ تاولی کاج سفید" مقاومند.

 

علائم بیماری "زنگ تاولی کاج سفید" (WPBR) زمانیکه خفیف باشند، در سرتاسر فصل رشد گسترش و تداوم می یابند. در این حالت ابتدا سطح زیرین برگ ها آلوده می شوند و برگ ها رنگ پریده می گردند سپس اندامک های زگیل مانندی (primple-like) موسوم به "یوریدینیا" (uredinia) ظاهر می شوند که به تولید اسپورهای زرد متمایل به نارنجی قارچ می پردازند.

 

اسپورهای حاصله به تداوم سرایت بیماری "زنگ تاولی کاج سفید" بر برگ های کیورانت ها از ماه مه تا اواخر تابستان می پردازند که در آن زمان به شکل گیری اسپورهای جدید و زمستان گذران می انجامند.

 

اسپورهای زمستان گذران را "تیلیوم" (tilium) می نامند که به شکل رشته های موئین کوتاه به رنگ قهوه ای متمایل به زرد دیده می شوند. وجود تعداد زیادی از اسپورهای "تیلیوم" در سطح زیرین برگ ها باعث می شود که برگ ها ظاهری کُرکی به رنگ قهوه ای بیابند.  

 

شیوع بیماری "زنگ تاولی کاج سفید" موجب ریزش زودهنگام برگ های کیورانت ها می شود امّا بر میزان عملکرد محصول همان سال تأثیری نمی گذارد درحالیکه به کاهش محصول در سال بعد خواهد انجامید (4).

 

 

 پ ) بیماری های ویروسی :

برخی از انواع ویروس های بیماریزای گیاهان که بر کیورانت های سیاه فعالند، در آمریکای شمالی شناخته شده اند و از آن جمله می توان به بیماری های زیر اشاره داشت :

1) بیماری "لکه حلقوی" (ring spot) گوجه فرنگی با عاملیت "Nepovirus"

2) بیماری "رگبرگ نواری" (Vein banding) "گاس بری" (4).

 

علائم بارز بیماری "لکه حلقوی" گوجه فرنگی بصورت درجات مختلفی از نقاط زرد یا (chlorotic) و رگبرگ های رنگ پریده است که متعاقباً سرتاسر برگ ها را فرا می گیرند.

 

اولین نشانه های بیماری "رگبرگ نواری" در برگ های جدید بهاره کیورانت های سیاه به صورت نوارهای زرد روشن ظاهر می گردند (4).

 

برای کنترل بیماری های ویروسی کیورانت سیاه توصیه می گردد که :

الف) به مراقبت و تقویت بوته های محصول تلاش نمایند.

ب ) از نهال های عاری از ویروس بهره گیرند.

پ ) به کنترل نماتدها که کرم های گرد نامیده می شوند، همت گمارند زیرا آنها در گسترش ویروس های بیماریزای گیاهی مؤثرند.

ت ) کنه ها (mites) و شته ها (aphids) را به موقع کنترل نمایند.

ث ) بوته های کیورانت سیاه آلوده را از خاک خارج سازند و بسوزانند (4).

 

 

حشرات آفت کیورانت سیاه :

معمولاً 4 نوع از حشرات آفت بیشترین خسارات را بر کیورانت های سیاه وارد می سازند که عبارتند از :

1) ساقه خوار کیورانت (currant borer)

2) شته ها (aphids)

3) مگس میوه کیورانت (currant fruit fly)  

4) کنه ها (mites) (4).

 

مشخصات ساقه خوار کیورانت :

حشرات ساقه خوار کیورانت (currant borer) می توانند صدمات جدّی بر کیورانت ها و برخی از "گاس بری ها" وارد سازند. حشرات بالغ این آفت دارای بال های شفافی هستند لذا از نظر ظاهر و اندازه شباهت های زیادی به مگس خانگی (housefly) دارند. بال های آنها دارای نوارهای سیاه هستند و سراسر بدن آنها دارای چندین نوار باریک زرد رنگ است.

 

لاروهای جوان این آفت به داخل نوساقه ها نفوذ می یابند و از مغز (pith)  آنها تغذیه می کنند.

ساقه های آلوده با تأخیر به برگدهی می پردازند و به تدریج ضعیف می شوند تا اینکه خشک می گردند. اینگونه ساقه ها در صورتیکه قطع شوند، کانال تیره ای را می توان در آنها مشاهده نمود که در اثر تغذیه لاروهای ساقه خوار حاصل شده اند.

 

تغذیه لاروهای سفید مایل به زرد به طول 12 میلیمتر موجب زرد شدن برگ های ساقه های جدید (canes) در بهار می شوند تا جائیکه انتهای ساقه ها خشک (die back) می گردند.

 

در طی فصل رشد ضرورت دارد که تمامی سرشاخه های تیره و خسارت دیده را حذف نمایند و بلافاصله معدوم سازند.

 

امروزه تحقیقات مفصلی برای کنترل سرشاخه خوارها با استفاده از تله های هورمونی در مناطق واشنگتن و بریتیش کلمبیا انجام پذیرفته اند، که بسیار نویدبخش بوده اند (4).

 

 

مشخصات آفات سپردار :

انواع کیورانت ها و "گاس بری ها" در برابر هجوم آفات سپردار (scale insects) بسیار حساس هستند. آفات سپردار در حقیقت حشرات بسیار کوچک متعلق به خانواده "بال غشائیان" (Hemiptera) هستند. حشرات خانواده مذکور از جمله : شته ها ، زنجره ها ، جیرجیرک ها دارای 2 بال غشائی و دگردیسی ناقص هستند.

حشرات سپردار عموماً آفت گیاهان هستند و تمایل به تغذیه از شیره گیاهان (sap) از درون سیستم آوند آبکشی آنان دارند لذا غالباً به سرشاخه های ظریف و سته های کیورانت سیاه هجوم می برند (4).

 

 

مشخصات شته ها :

شته ها (aphids) از انواع مختلف گیاهان برگی (leafy plants) تغذیه می کنند. شته ها به رنگ سبز مایل به سبز هستند و اغلب از سطح زیرین برگ های جوانی که در بخش های انتهایی سرشاخه ها قرار دارند، تغذیه می نمایند. برگ هایی که تحت هجوم شته ها قرار می گیرند، معمولاً به سمت پائین پیچش می یابند و یا اینکه ظاهری سوخته (burnt) تا تاولی (blisted) پیدا می کنند. برگ های تحت هجوم شته ها به تدریج تضعیف می گردند و ممکن است خشک شوند.

 

 معمولاً کیورانت های سیاه همانند کیورانت های قرمز به شته ها حساس نیستند (4).

 

 

مشخصات مینوزها :

لاروهای "مینوزها" یا "ارّه مگس های" (sawfly) کیورانت سیاه در حقیقت کرم هایی سبز رنگ با خال های سیاه هستند. این لاروها در زمان بلوغ به طول 20 میلیمتر می رسند. آنها از بشره برگ ها تغذیه می کنند و قادرند برگ ها را به شکل مخطط (striping) در آورند.

 

بارزترین علائم هجوم این آفت عبارت از کانال های بسیار ریزی (tiny pinholes) است که در سطح بالایی برگ ها مشاهده می شوند. این حشرات تعداد 3-1 سیکل را طی ماه های مه تا ژوئن آشکار می سازند و ضمن آن به بوته های کیورانت سیاه هجوم می برند.

 

نخستین نشانه های هجوم مینوزها بر کیورانت های سیاه در اوایل فصل رشد مشاهده می گردند لذا باید سریعاً به کنترل آنها همّت گماشت. در این زمان با کاربرد آفتکش های سیستمیک می توان لاروهای مینوزها را قبل از گسترش آفت نابود ساخت (4).

 

 

 

مشخصات مگس میوه :

افراد بالغ مگس میوه کیورانت (currant fruit fly) در زمان شکل گیری شکوفه های کیورانت سیاه ظهور می یابند. سته های در حال رشد کیورانت سیاه به عنوان میزبان مگس های ماده عمل می کنند و محل تخم گذاری آنها محسوب می گردند.

تخم های مزبور پس از تفریخ به لاروهای بدون پا موسوم به "ماگوت" (maggots) تبدیل می گردند که از بخش های داخلی سته ها تغذیه می کنند. در نتیجه بسیاری از میوه ها به زودرسی ناخواسته دچار می شوند و قبل از آغاز فصل برداشت بر سطح خاک ریزش می یابند.

هر یک از میوه های ریزش یافته حاوی یک لارو کوچک و سفید رنگ است، که بزودی آنرا ترک می گوید و در داخل خاک به زمستان گذرانی می پردازد (4).

 

 

مشخصات گوش خیزک ها :

گوش خیزک ها (earwigs) در برخی موارد به معضلی برای میوه های کیورانت سیاه تبدیل می گردند. گوش خیزک ها عموماً حشراتی "همه چیز خوار" (omnivorous) هستند لذا از حشرات ، گیاهان و میوه های رسیدۀ کیورانت سیاه تغذیه می کنند.

به هر حال گوش خیزک ها را می توان در زُمره زباله گردها (scavenger) محسوب داشت، که از مواد گیاهی و جانوری در حال تجزیه تغذیه می نمایند.

گوش خیزک ها با رخنه به داخل میوه ها موجب غیرقابل مصرف شدن آنها می گردند (4).

 

برای کنترل گوش خیزک ها می توان روزنامه های لوله شده را پس از مرطوب ساختن ضمن غروب در سطح باغات کیورانت سیاه قرار داد. گوش خیزک ها در اوقات شب به تغذیه می پردازند و طی روزهای گرم و خشک در جستجوی مکان های مرطوب بر می آیند. بنابراین صبحگاهان با جمع آوری و انهدام روزنامه های مزبور می توان به کنترل گوش خیزک ها از سطح باغات کیورانت پرداخت.

 

بعلاوه قوطی های کنسرو محتوی اندکی روغن گیاهی را می توان در اطراف بوته های کیورانت سیاه بعنوان تله قرار داد و گوش خیزک ها را به دام انداخت.

 

صفحات چسبناک و ژله های نفتی را نیز می توان در اطراف بوته های کیورانت سیاه قرار داد، تا به بدن گوش خیزک ها بچسبند و باعث مرگ آنها گردند.

 

پودر دیاتومه (diatomaceous earth) نیز می تواند موجب بازداشتن هجوم گوش خیزک ها به بوته های کیورانت سیاه شود ولیکن در صورت نیاز باید به تکرار کاربرد آنها مبادرت ورزید (4).

 

 

ریزش میوه های پیشرَس :  

گاهاً کیورانت های سیاه چندین هفته پس از شکوفه دهی متحمل ریزش شدید میوه های پیشرَس و نارَس می شوند. این پدیده را که در اروپا اصطلاحاً "هدر رَفت" (run-off) می نامند، احتمالاً بواسطه عدم تشکیل بذور در میوه ها ناشی از عدم کارآیی گرده افشانی می باشد (4).

 

متخصصین علل مختلفی را برای ریزش میوه های پیشرَس به شرح زیر عنوان کرده اند :

1) خود ناسازگاری (self-incompalibility)

2) عدم یا کمبود گرده افشانی (lack of pollination)

3) سطوح کم یا زیاد حاصلخیزی خاک (soil fertility levels)

4) ویروس ها (virus)

5) مگس میوه کیورانت (currant fruit fly)

6) خشکی (drought)

7) رطوبت زیاد (excessive moisture)

8) بوتریتیس (botrytis)

9) عدم تحمل سرمازدگی (frost intolerance) (4).

 

پژوهندگان باغبانی دریافته اند که جوانه های زایشی زمستان گذران واریته "Magnus" کیورانت سیاه زمانیکه حدود 2-1 هفته قبل از رسیدگی و در مرحله غوره ای (grape stage) قرار دارند، اگر برای مدت 2 روز در معرض سرمای 2 درجه سانتیگراد قرار گیرند، ممکن است تا60 درصد دچار ریزش گردند (4).

 

 

سرمازدگی شکوفه ها :

شکوفه های زودرَس کیورانت های سیاه در اثر سرمازدگی شدید همانند سته های نارَس صدمه می بینند. انتخاب مکان های احداث باغات کیورانت سیاه که از قابلیت جابجایی هوا (air drainage) برخوردار باشند، می تواند از شدت اینگونه خسارات بکاهد.

 

برای جلوگیری از سرمازدگی ارقام کم ارتفاع کیورانت های سیاه می توان بوته های آنها را با منسوجات یا وسایل مشابه پوشانید. البته پلاستیک ها چنین قابلیتی ندارند.

 

برای درختان مرتفع نیز می توان از آبیاری بارانی سود جُست، تا از طریق یخزدگی سطح شکوفه ها و میوه ها مانع سرمازدگی آنها در اثر خروج حرارت شود (4).

 

 

تاریخ برداشت کیورانت سیاه :

بوته های کیورانت سیاه که به تازگی غرس شده اند، باید به خوبی حمایت شوند، تا امکان رشد و استقرار مناسب بیابند ولیکن نباید ظرفیت میوه دهی طی سال اول پس از کاشت را داشته باشند.

 

باغات تازه احداث کیورانت سیاه در سال دوّم به ارائه محصول کم یا سبک (light crop) می پردازند و مقدار محصول در سال سوم به بالاترین میزان (full crop) می رسد.

 

میزان و دوره باردهی بوته های کیورانت سیاه به عواملی نظیر واریته بستگی دارد.

 

بطور کلی بوته های کیورانت سیاه حداقل در طی یک دورۀ 10-8 ساله به تولید محصول اقتصادی می پردازند (4).

 

زمان برداشت محصول کیورانت سیاه در بسیاری از نقاط نیمکره شمالی طی اوایل آگوست (اوت) می باشد ولیکن نوع واریته و شرایط آب و هوایی تابستان بر دورۀ رسیدگی و برداشت مؤثرند.

 

باغداران اروپائی در مواردی که ماه های تابستان با شرایط خنک مواجه می گردند، با تأخیر 3-2 روزه به برداشت محصول کیورانت های سیاه اقدام می کنند تا بدین طریق به حداکثر محصول دست یابند.

 

هرگاه برداشت میوه های کیورانت سیاه با تأخیر بیشتری همراه گردد آنگاه مقدار محصول به دلیل پلاسیده شدن و یا ریزش میوه ها با کاهش قابل ملاحظه ای مواجه خواهد گردید (4).

 

 

برداشت کیورانت سیاه :

معمولاً سته های کیورانت سیاه در طی یک دورۀ دو هفته ای می رسند و پس از آن برای مدت یک هفته بدون "رسیدگی مازاد" (over ripe) یا ریزش همچنان بر روی بوته ها باقی می مانند.

 

بر اساس نوع مصارف کیورانت های سیاه (تازه خوری ، مربا ، ژله ، فرز کردن) می توان زمان برداشت میوه ها را تعیین نمود و یا اینکه سته ها را ضمن 2-1 مرحله برداشت کرد.

در صورتیکه سته های کیورانت سیاه را در دفعات متعدد برداشت نمایند آنگاه ممکن است در حین چیدن سته های رسیده موجب کنده شدن میوه های نارس شوند.

 

میوه های کیورانت سیاه که بصورت دستی یا مکانیزه برداشت شده اند، باید سریعاً از معرض نور خورشید دور گردند و در مکان خنکی انبار شوند تا به موقع برای مصارف تازه خوری به فروشگاه ها ارسال شوند و یا به فرآوری تخصیص یابند.

 

ظروفی که برای نگهداری سته های کیورانت سیاه انتخاب می گردند، نباید بیش از 4 اینچ عمق داشته باشند (4).

 

 

برداشت مکانیزه کیورانت سیاه :

دستگاه های برداشت "سوار شونده ای" (straddle harvesters) که امروزه وسیعاً مورد بهره برداری قرار می گیرند، جملگی طی 20 سال اخیر اصلاح گردیده اند. ویژگی های این دستگاه ها عبارتند از:

1) کمترین صدمات به بوته های کیورانت

2) حفظ سلامت میوه ها

3) ایمنی کاربران

 

امروزه بسیاری از مدل های دستگاه های برداشت مکانیزه کیورانت های سیاه از حامل های متقاطع (cross convoyors) بهره می گیرند. میوه ها در این حامل ها در 3 ردیف قرار داده می شوند تا در وقت صرفه جویی شود (4).

 

همچنین میوه های کیورانت سیاه را درون بشکه هایی با ظرفیت 5/0 تن قرار می دهند، تا حمل و نقل با سهولت بیشتری صورت پذیرد.

 

یک نوع ماشین برداشت جدید نیز اخیراً وارد بازار فروش شده است، که می تواند روزانه تا 50 تن محصول کیورانت برداشت نماید. این ماشین با 5 نفر خدمه (یکنفر راننده ، 2 نفر کنترلر کیفیت ، 2 نفر راننده تراکتور) می تواند جایگزین خیل کثیری از نیروی انسانی گردد.

 

مشکلی که در برداشت ماشینی کیورانت سیاه وجود دارد، اینکه برخی از ماشین های برداشت باعث برپا شدن گرد و غباری می شوند که بر سطح میوه های کیورانت می نشینند و آنها را نامطلوب می سازند. این مشکل را می توان با کاشت محصولات پوششی از جمله گراس ها در سطح باغات بر طرف نمود.

البته مشکل مزبور در صورت کوتاه بودن ردیف بوته های کیورانت سیاه و اجبار در دور زدن مکرر در سرگاه ها تشدید خواهد شد.

 

جعبه ها و بشکه های ویژه حمل و نقل میوه های کیورانت را باید در مکان هایی دور از خیزش گرد و غبار پُر نمود.

 

میوه های برداشت و حمل شده را در اولین فرصت با آب پُر فشار از گرد و غبار می شویند.

بسیاری از باغداران عملیات شستشو و بسته بندی را در محل های تولید انجام می دهند ولیکن برخی دیگر مستقیماً اقدام به حمل محصول به کارخانجات می نمایند (4).

 

 

فرآوری و مصارف کیورانت سیاه :

بازارهای ژاپن و سایر کشورهای جنوب شرقی آسیا به واردات مقادیر متنابهی از کیورانت های سیاه برای استفاده در بسیاری از محصولات غذایی می پردازند زیرا به فواید چشمگیر آن در تأمین سلامتی آحاد ملت پی برده اند.

بعنوان مثال ؛ میوه های کیورات سیاه حاوی موادی با ویژگی های ضد قارچ و ضد باکتری هستند، که در درمان بیماری اسهال ناشی از "اشرشیا کولی" (E. Coli) مؤثرند.

بعلاوه چای (tea) و عصاره (juice) میوه های کیورانت سیاه سرشار از عنصر پتاسیم می باشند، که جزو عناصر ضروری الکترولیت های داروئی برای جایگزینی عناصر دفعی بدن ناشی از مصرف مواد درمانی مُدِر محسوب می شود.

 

میوه های کیورانت سیاه دارای 4 نوع مصرف عمده هستند :

1) تازه خوری (fresh market)

2) ژله و مربا (jam/jelly market)

3) خیسانده شیرین (sugar infused)

4) فرز کردن (freezing) (4).

 

امروزه از میوه های ارگانیک کیورانت های سیاه بعنوان بخشی از ترکیب عصاره ها و نوشابه های سالم سود می جویند.

تحقیقات دانشگاه "Guelph" برای کمپانی "Hort technology" حاکی از آن است که افزایش مصارف صنعتی کیورانت های سیاه می تواند بنحو مطلوبی به گسترش پرورش آن در سراسر جهان تبدیل شود.

 

فرز کردن میوه های برخی واریته های کیورانت سیاه می تواند به خوبی صورت پذیرد تا بدین ترتیب فرصت کافی برای فرآوری (processing) آتی آنها فراهم گردد (4).

 

 

بازارهای عرضه تازه خوری :

برملا شدن خواص میوه های کیورانت سیاه در تقویت سلامتی بشر باعث افزایش موارد عرضه آنها به شرح زیر شده است :

1) بازارهای عرضه محصولات کشاورزی

2) تعاونی های حامی فعالیت های کشاورزی (CSA)

3) فروشگاه های خرده فروشی مواد غذایی (4).

 

بطور کلی فروشگاه های عرضه میوه های تازه خوری کیورانت های سیاه نیازمند میوه هایی با کیفیت بالا هستند که ترجیحاً با دست برداشت می شوند لذا بکارگیری نیروی انسانی در چنین مواردی بر قیمت این کالا می افزاید. افزایش روزافزون مزد کارگران کشاورزی می تواند از توسعه اینگونه فروشگاه ها بکاهد(4).

 

 

خیسانده های شیرین :

تدارک "دَم کرده های" شیرین (sugar infusion) شامل : "له کردن" و خیساندن کیورانت سیاه در داخل شربت های قندی (sugary syrup) است، بطوریکه اجازه می دهد تا مایع مزبور به درون کالبد میوه ها نفوذ یابد و ماده ای حاصل آید که بعنوان مواد نگهدارنده و جلوگیری کنندۀ فساد (preservative) غذایی مصرف گردد.

 

برای این کار ابتدا میوه های کیورانت سیاه را در شربت "آب قند" می خیسانند سپس آنها را خشک می کنند. اینگونه میوه ها را می توان بصورت های زیر مصرف نمود :

1) در ترکیب سایر مواد غذایی

2) به عنوان تنقلات بویژه در ژاپن (ready products) (4).

 

امروزه بیشترین فرآیند تبدیل میوه های کیورانت سیاه به صورت خیسانده های شیرین در ایالت "کِبک" کشور کانادا انجام می پذیرد ولیکن تکنولوژی مربوطه در حال گسترش در سایر نقاط می باشد (4).

 

 

مربا و ژله :

مربا و ژله حاصل از کیورانت های سیاه جزو اصلی ترین کالاهای فروش کامیونی در بسیاری از نقاط کانادا است و بدین ترتیب شیشه های مربا و ژله کیورانت سیاه به صورت خرده فروشی و بدون واسطه در اقصی نقاط به دست مصرف کنندگان رسانیده می شود.

برای این منظور میوه های کیورانت سیاه را به همراه شکر و "پکتین" به مربا و ژله تبدیل می نمایند.

 

به خاطر داشته باشید که "پکتین" (pectin) بطور طبیعی در بسیاری از میوه ها وجود دارد ولیکن برخی از میوه ها از پکتین بیشتری برخوردارند.

بکارگیری پکتین در فرآیند ژله سازی برخی از میوه ها سبب می شود که نیازمندی کمتری به روند پخته شدن داشته باشند و سریعتر منعقد گردند (4).  

 

 

فواید سلامتی و ارزش داروئی :

پرورش کیورانت های سیاه طی سال های اخیر به شدت توسعه یافته است زیرا فواید عدیده اش بر تقویت سلامتی بشر (health benefits) آنچنان تأئید گردیده است که اینک آنرا "غذای برتر" (super food) نامیده اند.

 

مشخص شده است که کیورانت های سیاه سرشار از :

آنتی اکسیدان ها ، ویتامین C ، پتاسیم ، آهن ، کلسیم ، منزیم و منگنز هستند و این موضوع سبب شده است که کیورانت سیاه به میوه ای لذیذ و خوش طعم تبدیل گردد (4).

 

توسعه کیورانت سیاه بویژه واریته های جدید "Ben" توسط انستیتو پژوهش های کشاورزی "Scottish" صورت می پذیرد. تحقیقات آنها طی سال های اخیر ثابت نموده است که محتوای آنتی اکسیدانی کیورانت سیاه نسبت به بسیاری از میوه ها از جمله "قره قاط" (blueberries) و انار (pomegranates) بیشتر است.

بیشترین آنتی اکسیدان موجود در کیورانت سیاه را "آنتوسیانین ها" (anthocyanins) تشکیل می دهند.

 

پژوهش های دانشگاه "Tuft" در سال 2006 میلادی همچنین مؤید آن بوده اند که کیورانت های سیاه می توانند از میزان ابتلا به برخی از بیماری ها نظیر : بیماری های قلبی ، سرطان ، آلزایمر ، دیابت و فشار خون بکاهند.

 

این پژوهش ها نشان می دهند که فواید سلامتی کیورانت های سیاه می توانند از طریق مصرف :

روغن دانه ها ، میوه های خشک ، عصاره میوه ها ، پودر میوه ها و جوشانده برگ های خشک کیورانت سیاه حاصل آید.

 

پودره (puree) کیورانت سیاه از جمله غذاهای رایج در کشورهای اروپایی است که طرفداران زیادی در بین اقشار مختلف مردم در مناسبت های گوناگون یافته است (4).

 

 

 

"جدول9) مقایسه ارزش غذایی انواع میوه ها بر اساس 1 پوند ماده خام (4):"

 

 

 

 

از کیورانت های سیاه طی سال های اخیر برای موارد درمانی زیر استفاده شده است :

1) سنگ مثانه (bladder stones)

2) اختلالات کبدی (liver disorders)

3) سرفه ها (coughs)

4) ناراحتی های ریوی (chest ailments)

5) مشکلات ادراری (urinary problems)

6) عوارض پوستی (skin conditions) (4).

 

برگ ها و میوه های کیورانت های سیاه دارای ارزش داروئی هستند.

برگ های کیورانت های سیاه حاوی ترکیباتی هستند که باعث افزایش ترشح هورمون "کورتیزول" (cortisol) از غدد فوق کلیوی می گردند.

ترکیبات مزبور همچنین موجب تحریک فعالیت سیستم عصبی "پاراسیمپاتیک" می شوند، که به کاهش استرس کمک می نماید (4).

 

پوست میوه های کیورانت سیاه حاوی مقادیر زیادی از "آنتوسیانین" است، که یک نوع "فلاونوئید" زیستی (bioflavonoid) با خاصیت آنتی اکسیدانی قوی می باشد (4).

 

بذور کیورانت سیاه سرشار از اسید "لینولنیک گاما" (GLA) هستند، که مشابه انواع اسیدهای چرب موجود در روغن بذور "پامچال شب" (evening primrose) و روغن بذور "گاو زبان" (borage) می باشد.

ماده "GLA" می تواند از التهابات ناشی از تورّم مفاصل (آرتروز) و زخم های پوستی (lupus) بکاهد. ترکیب شیمیایی "GLA" همچنین قادر است مانع لخته شدن خون و وقوع سکته های قلبی گردد(4).

 

برگ ها و میوه های کیورانت سیاه همچنین حاوی مواد اولیّه یا پیش ماده هایی (substances) هستند، که دارای ویژگی های ضد قارچی و ضد باکتری می باشند لذا به خوبی می توانند باعث درمان اسهال های میکربی از جمله ناشی از باکتری "اشرشیا کولی" (E. Coli) گردند (4).

 

بعلاوه چای (tea) و عصاره (juice) کیورانت های سیاه مملو از عنصر پتاسیم هستند. آنها در زُمره الکترولیت های معدنی ضروری بدن انسان محسوب می شوند که می توانند جایگزین مواد دفعی بدن در اثر مصرف داروهای مُدِر گردند (4).   

 

 

 

منابع و مآخذ :

1) Bros , Stark – 2017 – How to grow currant plants – https://www.starkbros.com

2) Cascio , Julie – 2012 – Currants – University of Alaska Fairbanks ; Cooperative Extention Srevice  

3) Harbut , Rebecca – 2017 – White and red currant production – The University of Wisconsin Madison

4) Pei , Anne – 2017 – Organic black currant production manual – Prince Edward Island Adapt Council  

5) Strik , B.C. & A. D. Bratsch – 1993 – Growing currants and gooseberries in your home garden – Oregon State University ; Extension Service

6) U. K. – 2012 – Gooseberries and currants – University of Kentucky , Cooperative Extension Service