زردچوبه ؛ زعفران هندی ، ادویه مقدّس (14)
  (14) urmeric ; Indian Saffron , Sacred spice
 
 
 
گردآوری و تدوین :
اسماعیل پورکاظم ؛ کارشناس ارشد زراعت ،
مدرّس مرکز آموزش کشاورزی گیلان
 
 
تأثیر "کورکیومین" بر جلوگیری از هپاتیت (hepatoprotective effects):
نتایج پژوهشی مؤید آن بوده اند که زردچوبه همانند ترکیب شیمیائی "سیلیمارین" (silymarin) از قابلیت جلوگیری بروز بیماری هپاتیت برخوردار است.
"سیلیمارین" نوعی فلاونوئید آنتی اکسیدان است که از بذور گیاه "خار مریم" (marry thistle) یا "خار شیری" (milky thistle) یا "خار اسکاتلندی" (marian thistle) با نام علمی "silybum mariunum" استخراج می شود. "سیلیمارین" با پاکسازی سموم کبد از آن محافظت می نماید لذا غالباً در ترکیب مکمل های غذائی و داروهای گیاهی بکار می رود (5).
 
پژوهش هایی که بر روی حیوانات انجام پذیرفته اند، بیانگر آن می باشند که مصرف زردچوبه می تواند از تأثیرات مُخرّب برخی مواد آسیب رسان کبد نظیر موارد زیر بکاهد :
1) "تتراکلرید کربن" (carbon tetrachloride یا ccl4)
2) "گالاکتوسامین" (galactosamine)
3) "پاراسیتامول" یا "استامینوفن" (paracetamol یا acetaminophen)
4) "آسپرجیلوس آفلاتوکسین" (aspergillus aflatoxin) (5).
 
ماده ccl4 در طی آزمایشات متعددی موجب بروز صدمات کبدی حاد (acute) و نیمه حاد (subacute) در موش ها شد. بررسی ها نشان داده اند که اثرات محافظت کنندگی زردچوبه از کبد اصولاً بواسطه خصوصیات آنتی اکسیدانی آن می باشد لذا می تواند از بروز چنین صدماتی بکاهد (5).
 
عصاره زردچوبه در طی پژوهش هایی توانست از اثرات سم قارچی "آفلاتوکسین" (aflatoxin) به میزان 90 درصد در جوجه اردک های (ducklings) سرایت یافته از قارچ "aspergillus parasiticus" بکاهد.
سَم "آفلاتوکسین" توسط قارچ "آسپرجیلوس" بویژه در خشکبارهای انباری آلوده به آن تولید می شود و اثرات مخرب شدید و ماندگاری در بدن انسان ها و حیوانات برجا می گذارد (5).
 
زردچوبه و "کورکیومین" همچنین در طی تعدادی از بررسی های آزمایشگاهی توانستند موجب بهبودی عوارض ناشی از تولید آفلاتوکسین زیر شوند :
1) افزایش ناهنجار سلول های صفراوی (biliary hyperplasia)
2) تغییرات چربی (fatty changes)
3) نکروزیس یا بافت مردگی (necrosis) (5).
 
"کورکیومینات سدیم" که ترکیب نمکی "کورکیومین" است، قادر به جلوگیری از شکل گیری سنگ کیسه صفرا (cholelithiasis) به سبب اثرات "صفرا افزائی" (choleretic) و افزایش حلالیت ترشحات صفراوی می باشد (5).
 
اثرات ضد افروختگی "کورکیومین" (anti-inflammatory) :
روغن های فرار و "کورکیومین" موجود در زردچوبه دارای اثرات ضد افروختگی و گرُگرفتگی بدن می باشند. نتایج پژوهشی نشان داده اند، که تجویز خوراکی (oral administration) "کورکیومین" در موارد افروختگی حاد (acute) به اثراتی مشابه مصرف "کورتیزون" یا "فنیل بوتازون" منجر می شود درحالیکه فقط تأثیر 50 درصدی در افروختگی های مزمن (chronic) دارد (5).
 
مصرف خوراکی زردچوبه توسط موش های مبتلا به آرتروز بنحو معنی داری توانست موجب کاهش افروختگی و تورّم در مقایسه با نمونه های شاهد شد(5).
 
مصرف "کورکیومین" توسط میمون ها از تجمع مواد "نوتروفیل" یا "خنثی دوست" موجب افروختگی جلوگیری نمود (5).
 
از "کورکیومین" در طب سنتی برای بی اثر کردن افروختگی و ناراحتی های مرتبط با آلرژی سود می جویند(5).
 
توانائی ضد افروختگی گیاه زردچوبه ممکن است منبعث از موارد زیر باشد :
1) توانائی جلوگیری از بیوسنتز اسیدهای چرب "پروستاگلاندین" (prostaglandins) از اسید "آراشیدونیک" (arachidonic acid).
"پروستاگلاندین ها" انواعی از اسیدهای چرب موجود در بدن انسان بویژه در مایع منی هستند.
2) جلوگیری از وقوع واکنش های خنثی در طی عارضه افروختگی (5).
 
اثرات ضد سرطانی "کورکیومین" (anticarcinogenic) :
مطالعات پژوهشی بر روی حیواناتی نظیر موش های صحرائی و خانگی (rats & mice) همانند تحقیقات آزمایشگاهی با سلول های انسانی بیانگر توانائی "کورکیومین" در جلوگیری از گسترش سرطان طی هر سه مرحلۀ زیر بوده اند :
1) تشکیل تومورها (tumor promotion)
2) شکل گیری و توسعه رگ های خونی در تومورها (angiogenesis)
3) رشد تومورها (tumor growth) (5).
 
در ضمن دو مطالعه ای که بر روی سرطان راست روده یا "کولون" (colon) و سرطان غدّه پروستات (prostate) در مردان انجام پذیرفت، مشخص گردید که "کورکیومین" می تواند از عوارض زیر جلوگیری نماید :
1) ازدیاد سلولی نابهنجار (cell proliferation)
2) رشد تومور (tumor growth) (5).
 
کاربردهای مطالعاتی زردچوبه و "کورکیومین" در سطوح " غیر آزمایشگاهی " (invivo) و "آزمایشگاهی" (invitro) به دفعات نشان داده اند که از قابلیت محدود سازی فعالیت مواد سرطانزا یا "کارسینوژن" (carcinogens) و عوامل موتاسیون زا یا "موتاژن" (mutagens) بر بسیاری از انواع سلول ها برخوردار می باشند (5).
 
اثرات ضد سرطانی زردچوبه و "کورکیومین" بواسطه اثرگذاری های زیر تبیین شده اند :
الف) اثرگذاری های مستقیم :
الف-1) اثرات آنتی اکسیدانی (antioxidant)
الف-2) اِشغال نمودن رادیکال های آزاد (free-radical scavenging) 
 
ب ) اثرگذاری های غیر مستقیم :
ب-1) افزایش مقدار "گلوتاتیون" (glutathione)
 
تأثیرات مزبور به کبد کمک می کنند، تا ترکیبات سمّی "موتاژن" و سرطانزا را بی اثر نماید و از شکل گیری "نیتروزآمین" (nitrosamine) ممانعت به عمل آورد.
"نیتروزآمین ها" ترکیبات آلی مشتق از آمین ها می باشند و دارای N.No هستند (5).
 
اثرات ضد میکربی "کورکیومین" (antimicrobial) :
دانشمندان عقیده دارند، که عصارۀ پودر زردچوبه و روغن فرار گیاه مزبور از رشد انواع باکتریها ، پارازیت ها و قارچ های پاتوژن (بیماریزا) جلوگیری می نمایند.
در یک مطالعه که به آلوده سازی جوجه ها با پارازیت های روده ای (caecal parasite) موسوم به "ایمرا ماکسیما" پرداخته شد، نتایج نشاندادند که رژیم غذائی همراه با 1 درصد زردچوبه موجب کاهش زخم های کوچک روده ای و بهبود روند افزایش وزن جوجه ها می شود (5).
 
در مطالعه دیگری به آلودن خوک های گینه ای با عوامل بیماریزای زیر پرداخته شد :
1) میکروارگانیزم های "پوست زی" یا "پوست رُست" یا "درماتوفیت" (dermatophytes)
2) کپک های پاتوژن یا بیماریزا (pathogenic molds)
3) مُخَمِرها (yeasts)
نتایج پژوهشی نشاندادند، که روغن زردچوبه از فعالیت میکروارگانیزم های "پوست زی" و همچنین پاتوژن های قارچی جلوگیری می کند امّا روغن زردچوبه و پودر زردچوبه هیچکدام تأثیری بر مخمرهای ایزوله نداشتند.
واکنش زخم های پوستی حاصل از میکروارگانیزم های "پوست زی" و کپک های پاتوژن به کاربرد زردچوبه بگونه ای بود، که آثار زخم ها پس از هفت روز بکلی ناپدید گردیدند(5).
  
بررسی ها همچنین حاکی از فعالیت متوسط "کورکیومین" بر علیه دو نوع "پروتوزوآی" (protozoa) پارازیت انسانی زیر بوده اند:
1) "پلاسمودیوم" (plasmodium falciparum)
2) "لیشمانیا" (leishmania major) (5).
 
تأثیرات قلبی-عروقی "کورکیومین" (cardiovascular) :
زردچوبه دارای اثرات محافظتی بر دستگاه گردش خون (قلب و عروق) به طرق زیر می باشد :
1) کاهش میزان کلسترول مضر خون (cholesterol)
2) کاهش سطح "تری گلیسیرید" (triglyceride)
3) کاهش خطرزائی "لیپوپروتئین کم تراکم" یا LDL (low density lipoprotein) از طریق واکنش های "پراکسیداسیون" چربی ها (lipid peroxidation)
4) جلوگیری از شکل گیری تجمعات پلاکتی (platelet aggregation)
شایان ذکر است که اثرات مزبور حتی با مصارف دُزهای کم زردچوبه نیز قابل توجّه بودند (5).
 
یک پژوهش در رابطه با تصلّب شرائین (atherosclerotic) خرگوش ها که با دُز کم عصارۀ زردچوبه (2/3-6/1 میلیگرم در روز به ازای هر کیلوگرم وزن بدن) انجام پذیرفت، نشان دهندۀ کاهش خطرزائی "لیپوپروتئین کم تراکم" (LDL) نسبت به "پراکسیداسیون" چربی ها بود. این موضوع همچنین با کاهش کلسترول پلاسما و سطوح "تری گلیسیرید" همراه گردید.
مصرف دُزهای بیشتر عصاره زردچوبه منجر به کاهش "پراکسیداسیون" چربی نشد امّا از مقدار کلسترول و تری گلیسیرید بطور قابل ملاحظه ای کاست.
تأثیر عصاره زردچوبه بر سطوح کلسترول ممکن است، از طریق کاهش جذب کلسترول در امعاء و همچنین افزایش تبدیل کلسترول به اسیدهای صفراوی (bile acids) در کبد باشد (5).
 
جلوگیری از تجمع پلاکت ها توسط ترکیبات شیمیائی زردچوبه از طرق زیر انجام می پذیرد :
1) افزایش سنتز "پروستاسیکلین" (prostacyclin) که مانع لخته شدن خون می گردد.
2) ممانعت از سنتز "ترامبوکسان" (thromboxane) که عامل لخته شدن خون و تنگی عروق می باشد(5).
 
تأثیرات گوارشی "کورکیومین" (gastrointestinal) :
ترکیبات شیمیائی موجود در زردچوبه دارای اثرات محافظتی عدیده ای بر جهاز هاضمه یا دستگاه گوارش می باشند. ترکیب شیمیائی "کورکیومینات سدیم" از اسپاسم (قولنج) روده ای جلوگیری به عمل می آورد(5).
 
یکی از ترکیبات شیمیائی موجود در زردچوبه موسوم به "پ-تولی متیل کاربینول" (p-tolymethylcarbinol) باعث افزایش تراوش آنزیم های زیر می گردد :
1) "گاسترین" (gastrin)
2) "سِکرتین" (secretin)
3) "بی کربنات" (bicarbonate)
4) "پانکریاتیک" (pancreatic) (5).
 
زردچوبه همچنین از شکل گیری عارضه زخم معده (ulcer) ناشی از موارد زیر از طریق افزایش لایه غشائی یا "موکوس" (mucus) اندام های گوارشی در موش ها جلوگیری نمود :
1) وقوع استرس (stress یا tension)
2) مصرف الکل (alcohol)
3) مصرف داروی "ایندومتاسین" (indomethacin) برای تسکین درد ، ضد افروختگی و تب بُر
4) انسداد باب المعده (pyloric ligation)
5) مصرف آلکالوئید "رزرپین" (reserpine) بر علیه استرس و بیقراری (5).
 
تأثیر "کورکیومین" بر سیستم ایمنی بدن (immunity) :
"کورکیومین" می تواند به تلاش بدن در مبارزه با سرطانی شدن سلول هائی که از مرگ برنامه ریزی شده (apoptosis) می گریزند، کمک نماید.
دانشمندان مشاهده نموده اند، که مصرف "کورکیومین" موجب افزایش تعداد سلول های ایمنی موسوم به "CD4+T-helper" و "B type" نسبت به حالت عادی می گردد.
بعلاوه مصرف "کورکیومین" با تحریک ایمنی موضعی می تواند باعث افزایش مصونیت عمومی بدن شود.
پژوهندگان هندی دریافته اند، که مصرف "کورکیومین" توسط موش ها موجب افزایش آنتی بادی ها و در نتیجه افزایش ایمنی بدن آنها می گردد (5).
 
تأثیر "کورکیومین" بر بارداری و شیردهی (pregnancy & lactation) :
تاکنون مدارک موثقی مبتنی بر تأثیر مصارف زردچوبه در رژیم غذائی بانوان ضمن دوره های بارداری و شیردهی ارائه نشده اند لذا نمی توان بی ضرری مصارف زردچوبه را در دوران بارداری و شیردهی تأئید نمود بنابراین مصرف محتاطانه زردچوبه برای بانوان مزبور توصیه گردیده است (5).  
 
دستور تهیّه چای شفابخش زردچوبه :
تهیّه یک فنجان چای شفابخش (healing cuppa) از پودر زردچوبه موسوم به "لاته" (latte) با خواص "ضد افروختگی" بر طبق دستورالعمل طب سنتی هندوستان معروف به "ایور-ودیک" یا "ایور-ودا" (Ayurvedic) به قرار زیر می باشد :
1) نصف قاشق چایخوری از پودر خشک یا تازه سائیده (fresh grated) زردچوبه
2) نصف قاشق چایخوری از زنجبیل تازه سائیده
3) تعداد 3-2 میوه فلفل سیاه (pepper corns)
4) دو فنجان شیر
5) مقادیر لازم از ادویه های زیر :
1-5) هِل (cardamom)
2-5) جوز هندی (nutmeg)
3-5) دارچین (cinnamon)
4-5) فلفل قلمی تُند یا فلفل هندی (cayenne pepper)
6) مقداری عسل برای بهبود مزه
تمامی مواد مذکور را بجز عسل در یک کاسه مخلوط می کنند و برای 3-2 دقیقه به حالت نیم جوش (simmer) قرار می دهند سپس محلول حاصله را صافی (strain) می نمایند.
زمانیکه محلول مزبور اندکی سرد شد، عسل را با آن مخلوط می سازند.
هندی ها معجون بدست آمده را "شیر طلائی" (golden milk یا haldika doodah) می نامند و آن را به عنوان یک داروی طبیعی و نوشیدنی زمستانی برای درمان سُرفه و ناراحتی های گلو مصرف می کنند. امروزه بسیاری از قهوه خانه های سراسر جهان نسبت به عرضه قهوه "اسپرسو" (espresso) و چای شفابخش زردچوبه (golden latte) با دستورالعمل های یکسان اقدام می ورزند (21).
 
داروی نوشیدنی ضد افروختگی زردچوبه :
نوعی داروی نوشیدنی ضد افروختگی (anti-inflammatory shots) را از زردچوبه تهیّه می کنند. نوشیدنی حاصل از عصاره زردچوبه سرشار از ویتامین C و آنتی اکسیدان ها با خواص اثبات شدۀ ضد ویروسی (antiviral) می باشد. این نوشیدنی می تواند موجب تسکین ناراحتی های گلو و درمان عوارض معده گردد. نوشیدنی مذکور از قابلیت نیروبخشی (tonic) نیز برخوردار است.
امروزه دانشمندان تأکید بسیاری بر خواص زنجبیل و زردچوبه در موارد ضد افروختگی و ضد سرطانی دارند و توصیه کرده اند که آن ها را با عصاره پرتقال مصرف کنند.
روش تهیّه داروی نوشیدنی ضد افروختگی به شرح زیر می باشد :
1) نصف فنجان عصاره تازه پرتقال
2) سائیدۀ قطعه ای زنجبیل تازه به طول 2/1 سانتیمتر
3) سائیدۀ قطعه ای زردچوبه تازه به طول 2/1 سانتیمتر
4) دو قاشق غذاخوری عسل
سرانجام مواد مذکور را درون کاسه ای می ریزند و بهم می زنند، تا بخوبی آمیخته گردند سپس می نوشند(21).
 
3) مصارف متفرقه (others) :
1-3) از پودر زردچوبه برای رنگ آمیزی دستمال سفره
2-3) از ریزوم های کوچک گیاه زردچوبه بعنوان مداد رنگی یا گچ نوشتاری
3-3) رنگ آمیزی تخم مرغ ها (28).
 
مسمومیت زائی زردچوبه (Toxicity) :
1) تاکنون تمامی شواهد مؤید عدم مسمومیت زائی مصارف زردچوبه و "کورکیومین" داروئی در مقادیر رایج بوده اند (25،13).
 
2) تغذیه موش های آزمایشگاهی با غذاهی حاوی زردچوبه نشان داد، که متوسط طول عمر (life span) آنها به میزان 11 درصد افزایش یافت. یقیناً تأئید چنین تأثیراتی ضمن آزمایشات آتی می تواند بر مصارف غذائی و داروئی ادویه زردچوبه در رژیم غذائی روزانه بشر بیفزاید (25).
 
3) گزارشات اندکی مبنی بر سمیّت جزئی "کورکیومین" داروئی در مقادیر نسبتاً زیاد (8 گرم در روز) وجود دارند(25).
 
4) از مصرف زردچوبه در موارد زیر باید احتیاط نمود :
4-1) زردچوبه از خاصیت تحریک وقوع قاعدگی یا قاعدگی آوری (menstruation) برخوردار است لذا مصرف آن توسط زنان حامله ممکن است، به سقط جنین بینجامد.
4-2) در دوره استفاده از داروهای ضد دیابت (کاهنده قند خون) از مصرف زردچوبه بر حذر باشید (13).
 
تقلبات زردچوبه (adulteration) :
گاهاً برخی افراد از "کرومات سُرب" (lead chromate) برای بهبود کیفیت محصول زردچوبه استفاده می کنند، که به هیچوجه جائز نمی باشد (16).  
 
نزول ویژگی های خاک در زراعت زردچوبه :
یک بررسی در ایستگاه تحقیقات کشاورزی "هیل" (HARS) ایالت "خاقراچری" کشور بنگلادش طی سال های 12-2011 میلادی برای تخمین میزان تخریب و تغییر ویژگی های خاک در زراعت سنتی زردچوبه ، زنجبیل ، گل شیپوری (aroid) و زراعت نوبتی برنج (jhum rice ، shifting rice) در اراضی شیبدار انجام پذیرفت (6).
 
نتایج بررسی حاکی از آن بودند که بکارگیری شیوه های زراعت سنتی برای کاشت محصولات مختلف در اراضی شیبدار می تواند صدمات زیادی را بر حاصلخیزی خاک در مزارع مزبور وارد سازند(6).
 
بیشترین تخریب سالانه خاک توسط 4 محصول مذکور با ترتیب زیر واقع گردیدند :
1) زراعت زنجبیل به میزان 68/22 تن در هکتار
2) زراعت زردچوبه به میزان 52/16 تن در هکتار
2) پرورش گل شیپوری به میزان 02/12 تن در هکتار
3) زراعت برنج نوبتی به میزان 92/7 تن در هکتار (6).
 
آزمایشات متعدد خاک مشخص نمودند، که تغییرات فیزیکی خاک یعنی : بافت خاک ، وزن حجمی ظاهری خاک ، رطوبت خاک و ظرفیت زراعی بستر در اثر تیمارهای چهار گانه مذکور معنی دار نبوده اند (6).
 
میزان مواد آلی و عناصر غذائی مورد نیاز گیاهان در خاک فرسایش یافته در قیاس با خاک مزرعه بلافاصله پس از برداشت محصول در بالاترین میزان قرار داشت. این مسئله می رساند که مقادیر قابل ملاحظه ای از مواد آلی و معدنی خاک شامل عناصر ضروری ماکرو و میکرو در اثر بکارگیری شیوه های سنتی زراعت از خاک مزرعه تخلیه می شوند(6).
 
 
منابع و مآخذ :
1) A. F. I. – 2018 – Turmeric farming or Curcuma farming info. Guide for beginners – http://www.agrifarming.in/turmeric-farming  
2) A. F. I. - 2019 – Turmeric farming info. Guide for beginners – http://www.agrifarming.in/turmeric-farming
3) AgriTech – 2018 – Turmeric cultivation – http://agritech.tnau.ac.in 
4) A. I. – 2018 – Package of practices for cultivation of turmeric – http://agriinfo.in  
5) Akram, M. & et al – 2010 – Curcuma longa and Curcumin : A rewiew article – Plant Biology ; Volume 55 , No. 2 , P. 65-70 (Romania)
6) Alahin, N. S. & et al – 2013 – Degradation of soil properties under ginger and turmeric – Bangladesh J. Agri. Res. ; 38 (2) : 363-371  
7) A.N. I. – 2018 – Turmeric – http://agri.and.nic.in
8) Ashraf, K. & et al – 2015 – Determination of curcuminoids in Curcuma longa Linn. – J. Chromatogr. Sci. ; 53 (8) : 1346-1352   
9) Baskaran, P. – 2018 – Sustainable Turmeric Initiative (ATI) : An innovative method for cultivation of turmeric (Curcumin Longa) – Salem District , Tamil Nado , India
10) Celkau – 2018 – Turmeric organic farming ; package of practices – http://www.celkau.in
11) C. F. H. – 2013 – Growing, harvesting and manufacturing Curcumin – www.curcumin for health.com
12) E. G. – 2018 – Turmeric – http://www.exporagridept.gov.lk ; Sri Lanka
13) G. H. C. – 2018 – Tips for growing turmeric – http://www.globalhealingcenter.com/organic-herbs/growing-turmeric
14) Growthis – 2013 – How to grow turmeric – http://www.growthis.com
15) IPNI – 2018 – Boosting spice production under coconut gardens of Kerala : maximizing yield of turmeric with balanced fertilization – http://www.ipni.net
16) I. T. D. G. – 2018 – Processing of turmeric – Intermediate Technology Development Group (ITDG)
17) Jayashree, E. & John Zachariah – 2016 – Processing of turmeric (Curcuma Longa) by different curing methods and its effect on quality – India Journal of Agricultural Sciences ; 86 (5) : 696-698
18) K. L. – 2018 – Golden treasure of Ayurveda : organic cultivation of turmeric – http://www.khichdionline.com
19) Kumar, Balwinder & B. S. Gill – 2018 – Growth, yield and quality of turmeric (Curcuma Longa L.) as influenced by different planting method, plant density and planting material – http://www.researchgate.net
20) Manhas, S. S. & et al – 2009 – Effect of different planting material, planting dates and harvesting dates on economy of turmeric crop – http://www.agrophysics.in
21) Michaels, Frances – 2018 – Turmeric growing information – Green Harvest Organic Gardening Supplies ; Australia , http://www.greenharvest.com.au
22) Morgan, Lynette – 2017 – Hydroponic ginger & turmeric production – M. Y. (Maximum Yield) , Massey University , New Zealand
23) Narmada, Surya – 2018 – Production technology of turmeric – http://www.agricultureinformation.com
24) P. A. – 2018 – Turmeric processing – Practical Action ; The Schumacher Center for Technology and Development ; U. K. ; www.practicalaction.org
25) Plotto, Anne & et al – 2004 – Turmeric ; post_production management – Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO)
26) Rafei, Reza & Chris Mullins – 2018 – High tunnel production of fresh ginger root (Zingiber officinale) and turmeric (Curcuma longa) – Verginia State University (VSU)
27) Ram Sahu, Phagu – 2015 – Comparative evalution of turmeric processing methods and standardization of process technology – Indira Gandhi Krishi Vishwavidyalaya ; Master of Technology Thesis
28) R. F. G. – 2016 – How to grow turmeric – The Rain Forest Garden ; https://www.steveasbell.com
29) S. C. C. – 2018 – Sustainable turmeric initiative : an innovative method for cultivation to turmeric – http://sri.ciifad.cornell.edu
30) Tholkappian, C. & P. B. Rukmani Devi – 2013 – Economic analysis of organic and conventional turmeric cultivation of Erode district in Tamil Nadu – Periyar University , India ; http://www.ibmrdjournal.com
31) T. I. – 2018 – Cultivation of turmeric – http://turmericindia.blogspot.com
32) UF/IFAS – 2016 – Turmeric – UF/IFAS Publications ; University of Florida
33) Wikipedia – 2018 – Curcuma angustifolia – http://en.wikipedia.org
34) W. O. – 2018 – Growing turmeric – www.windcrestorganics.com
35) Yadav, D. S. & et al – 2018 – Cultivation of turmeric – Journal of the North Eastern Council , http://megapid.nic.in