زنجبیل ؛ اِعجاز آشپزی ، ادویه سلامتی (2)

   (2) Ginger ; Culinary marvel , Health stunning

 

 

 

 

گردآوری و تدوین :

اسماعیل پورکاظم ؛ کارشناس ارشد زراعت ،

مدرّس مرکز آموزش کشاورزی گیلان

 

تناوب زراعی در زراعت زنجبیل :

هر چند زنجبیل گیاه کامل و خودکفائی است ولیکن هیچگاه نباید آن را برای سال های متوالی در یک قطعه زمین معیّن کشت نمود(18). بکارگیری تناوب زراعی (crop rotation) مناسب در پیشگیری از خسارات آفات ، علف های هرز و بیماریهای گیاهی زنجبیل حائز اهمیت می باشد. بر این اساس هیچگاه نباید از گیاهان حساس به بیماری پژمردگی باکتریائی نظیر خیار و ذرت شیرین در تناوب زراعی با زنجبیل استفاده کرد(19).

 

کاشت زنجبیل در شرایط کشاورزی مشروب از باران (بدون نیاز به آبیاری) در قالب تناوب های زراعی 4-3 ساله با گیاهان زیر مرسوم می باشد :

1) "تاپیوکا" (tapioca) یا "کاساوا" (cassava) یا "مانیوک" (manioc)

2) سیب زمینی شیرین (sweet potato)

3) سیب زمینی شیرین هندی یا "یام" (yam)

4) فلفل سبز قلمی (chilli)

5) برنج دیم (dry paddy) (18).

 

کاشت زنجبیل در زراعت های فاریاب (آبیاری شونده) در تناوب با گیاهان زیر انجام می گیرد :

1) موز سبز (plantain)

2) زردچوبه (turmeric)

3) پیاز (onion)

4) سیر (garlic)

5) فلفل سبز قلمی (chilli)

6) سبزیجات (vegetables)

7) نیشکر (sugarcane)

8) ذرت (maize)

9) "راگی" یا "پنجه کلاغ زراعی" (ragi ، Eleusine corocana)

10) بادام زمینی (groundnut) (18).

 

کارشناسان کشاورزی معمولاً حضور یک گیاه از خانواده حبوبات (فاباسه ، لگومینوزه) را در تناوب های زراعی مشتمل بر زنجبیل توصیه نموده اند زیرا این قبیل گیاهان می توانند از طریق همزیستی با باکتریهای تثبیت کننده ازت اتمسفر به حاصلخیزی اراضی زراعی کمک کنند.

مهمترین تناوب های زراعی که در این رابطه پیشنهاد گردیده اند شامل :

1) زنجبیل – موز – لگوم

2) زنجبیل – سبزیجات – لگوم (18).

 

 

واریته های گیاه زنجبیل :

مقدار و ویژگی های عملکرد محصول و روغن زنجبیل بستگی به عوامل زیر دارند :

1) واریته (variety)

2) شرایط محیطی منطقه رشد (environment condition) (14).

 

امروزه واریته های (varieties) مختلفی از گیاه زنجبیل در مناطق گوناگون هندوستان کشت می گردند بطوریکه تاکنون بیش از 400 رقم زنجبیل توسط مؤسسه تحقیقات ادویه هندوستان (IISR) بویژه از ایالت های : "کلکته" ، "کرالا" و "ایندیا" جمع آوری شده اند.

 

انتخاب بذور زنجبیل مناسب :

زنجبیل گیاهی ریزوم دار است، که از طریق قطعات ساقۀ زیرزمینی که با اصطلاحات زیر خوانده می شوند، تکثیر می یابد :

1) ریزوم بذری (Seed rhizome)

2) قطعه بذری (Seed piece)

3) زنجبیل بذری (Seed ginger)

4) قطعه مادری (Mother piece) (21).

 

بهترین راه برای انتخاب بذور زنجبیل مناسب برای کاشت آن است، که اطمینان کافی از منابع تولید بذور داشته باشیم. کشاورزانی که از بذور تولیدی خودشان برای کاشت استفاده می کنند، باید آشنائی کافی با علائم شیوع بیماریهای گیاهی زنجبیل داشته باشند، تا بذور مورد نیازشان را اشتباهاً از بوته های بیمار تهیّه ننمایند(19).

 

هزینه کاشت بذور زنجبیل نسبتاً زیاد می باشد و از اینرو زارعین هر ساله بهترین بخش های محصول خود را برای تأمین بذور سال آتی منظور می دارند(19). آنها برای این منظور با دقت تمامی محصول برداشت شده را بررسی می نمایند و "دستک های" دارای "انگشتی های" مناسب را برای کاشت در سال آتی بر می گزینند. آنگاه "دستک ها" و "انگشتی ها" را به قطعات مطلوب تقسیم می کنند و در محل خنک و سایه انبار می نمایند (2).

 

امروزه تأکید بر آن است که ریزوم های بذری زنجبیل از ویژگی های زیر برخوردار باشند :

1) عاری از آفات و بیماریهای گیاهی (certified disease-free)

2) حاصل زراعت ارگانیک (certified organic)

3) بالغ و رسیده (mature) (21،15).

 

برای کاشت هر هکتار مزرعه زنجبیل به حدود 2300-1500 کیلوگرم ریزوم بذری احتیاج می باشد. البته کاشت مزارعی که در ارتفاعات بالاتری قرار دارند، نیازمند بذور بیشتری هستند (18).

 

 

ضدعفونی بذور زنجبیل قبل از کاشت :

قطعات بذری زنجبیل بسیار با ارزش و کمیاب هستند لذا بهتر است قبل از کاشت با آب گرم و یا ترکیبات شیمیائی مؤثر تیمار گردند، تا از تلف شدن آنها در اثر هجوم آفات و بیماریهای گیاهی جلوگیری شود(2).

 

الف) ضدعفونی بذور زنجبیل با آب داغ :

بعد از اینکه بذور مورد نیاز را از گیاهان سالم مزرعه و یا منابع مورد وثوق تهیّه نمودید، بهتر است که آنها را قبل از کاشت با آب داغ تیمار دهید. دمای آب مصرفی باید با دقت کنترل شود و ریزوم های بذری زنجبیل در مرحله کمون قرار داشته باشند و گرنه دچار آسیب می شوند و از میزان جوانه زنی آنها کاسته خواهد شد. دمای آب را برای ضد عفونی بذور زنجبیل در حدود 50 درجه سانتیگراد ثابت نگه می دارند. در این شیوه برای حذف عوامل بیماریزا از جمله نماتدها باید قطعات ریزوم های بذری زنجبیل را به مدت 10 دقیقه در آب داغ غوطه ور ساخت.

باید توجه داشت که تیمار آب داغ برای حذف عوامل بیماریزای باکتریائی و قارچی نظیر باکتری  "سودوموناس" عامل بیماری پژمردگی باکتریائی زنجبیل و قارچ فوزاریوم عامل بیماری پوسیدگی زرد زنجبیل کفایت نمی نماید زیرا این قبیل عوامل بیماریزا در داخل بافت آوندی ریزوم های بذری زنجبیل حضور دارند و از گزند گرمای آب مصون می مانند(19).

 

ب ) ضدعفونی بذور زنجبیل با مواد شیمیائی :

بذوری که بعد از قطعه شدن ریزوم های زنجبیل در محلول "کلراکس" (Clorox) با غلظت 10% برای مدت 10 دقیقه غوطه ور شوند، موجبات ضدعفونی سطحی آنها فراهم می آید.

ترکیبات دیگری نظیر: "پانوژن" (panogen) ، "توپسین ام" (Topsin-M) و PMA (فنل مرکوریک استات) نیز قابل استفاده برای ضدعفونی ریزوم های بذری زنجبیل قبل از کاشت هستند (19).

 

بعنوان مثال برای ضدعفونی شیمیائی ریزوم های بذری هر هکتار مزرعه زنجبیل به مواد زیر نیاز می باشد:

1) آب به میزان 400 لیتر

2) قارچکش "توپسین ام" به میزام 4/1 کیلوگرم

3) ماده چسباننده (sticker) نظیر روغن های گیاهی به میزان لازم (2).

 

بعلاوه می توان قطعات بذری زنجبیل را در محلول 10 درصد سفید کننده های خانگی (نسبت 1 به 9 سفید کننده و آب) برای مدت 10 دقیقه قرار داد تا ضد عفونی سطحی شوند (15).

 

قطعات بذری ضد عفونی شده را می توان در محل های تمیز و عاری از بیماری برای مدت حدوداً 5-3 روز تا فرارسیدن زمان کاشت نگهداری نمود (15).

"برای مطالعه ادامه مطلب به بخش سوّم مقاله مراجعه نمائید."

 

بعلاوه در حدود 45 رقم از انواع زنجبیل توسط مؤسسه تحقیقات گیاهان ادویه ای و داروئی اندونزی (RISMC) از منطقه "بوگور" آن کشور جمع آوری شده و نگهداری می گردند(14).

 

واریته های زنجبیل رایج در کشور هندوستان را می توان در دو گروه زیر قرار داد :

1) واریته های زنجبیل وارداتی شامل :

1-1) واریته چینی (China)

2-1) واریته کاستاریکا (Rio-De-Janeiro)

 

2) واریته های زنجبیل بومی به شرح جدول زیر  (18).

 

 

"جدول3) واریته های زنجبیل بومی کشور هندوستان (18):"

 

Assam

Suravi

Mahima

Himachal

Himgiri

Rejatha

Kuruppampadi

Varada

Suprabha

Wynad local

Maran

Suruchi

 

 

 

 

 

 

 

 

"جدول4) مشخصات ارقام اصلاح شدۀ زنجبیل در هندوستان (14):"

 

ارقام

عملکرد تازه

(تن/هکتار)

بلوغ

(روز)

اولئورزین

(%)

روغن فرار

(%)

فیبر خام

(%)

درصد خشک

Rejatha

2/32

300

-

7/1

3/3

23

Mahima

4/22

200

-

4/2

0/4

19

IISR-Varada

6/22

200

7/6

8/1

6/3

21

Suprabha

6/16

229

9/8

9/1

4/4

20

Suruchi

6/11

218

0/10

0/2

8/3

23

Syravi

5/17

225

2/10

1/2

0/4

23

Himagiri

5/13

230

3/4

6/1

4/6

21

Rio-De-Janeiro

6/17

190

5/10

3/2

6/5

20

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

"جدول5) دسته بندی واریته های زنجبیل بر اساس ویژگی مطلوب محصول (18):"

 

ویژگی مطلوب محصول

واریته ها

زنجبیل خیلی خشک

Maran , Nadia , Karakkal

اولئورزین زیاد

Ernad chernad , China , Rio-De-Janeiro

روغن فرار زیاد

Sleeva local , Narasapattam , Himachal

زنجبیل سبز (تازه)

Rio-De-Janeiro , China , Wynad local , Maran , Varadha

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

زمان کاشت زنجبیل :

زنجبیل گیاه مناطق گرمسیری است لذا برای استقرار و بقاء خواهان شرایط دمائی گرم و بدون سرما و یخبندان می باشد.

کاشت گیاه زنجبیل در مناطق گرمسیری از حدود اواخر زمستان تا اوایل بهار و قبل از آغاز باران های موسمی به صورت مشروب از باران انجام می پذیرد.

گیاه زنجبیل را در مناطق معتدله پس از بر طرف شدن خطر سرمازدگی یعنی در اواخر بهار و به صورت فاریاب می کارند.

حفظ گیاه زنجبیل در مناطق نسبتاً سرد با انتقال گلدان های حاوی گیاه به مکان های سرپوشیده و محفوظ (indoor) امکان پذیر می باشد (1).

 

نوک جوانه های ریزوم های بذری زنجبیل طی ماههای آوریل/مه (فروردین/اردیبهشت) به رنگ صورتی تا زرد در می آیند و به جوانه زنی (sprouting) متمایل می گردند لذا در این هنگام برای کاشت آماده می باشند(2).

 

کاشت زنجبیل در مناطق جنوبی هندوستان طی آوریل-مه (فروردین-اردیبهشت) انجام می پذیرد درحالیکه آن را در مناطق شمال هندوستان اندکی دیرتر می کارند. بررسی ها حاکی از آن هستند که کاشت زنجبیل طی اواسط آوریل در جنوب هندوستان و طی اوایل مه در مناطق شمالی کشور مزبور به بیشترین میزان عملکرد محصول منتهی می گردند (18).   

 

 

شیوه ازدیاد گیاه زنجبیل :

گیاه زنجبیل بذور حقیقی تولید نمی کند لذا بناچار از ساقه های زیرزمینی یا ریزوم های آن برای ازدیاد (propagation) بهره می گیرند. بدین ترتیب از قطعات ریزوم های بذری (seed pieces) زنجبیل بعنوان منابع کاشت (planting material) استفاده می شود (19،18).

 

کاشت ارقام خوراکی یا زینتی گیاه زنجبیل خواهان تهیّه بذور مناسب می باشد. بذور مورد نیاز زنجبیل را می توان از فروشگاه های عرضه بذور کشاورزی ، خواروبار فروشی ها و قلمستان های معتبر ابتیاع نمود(1).

 

بذور قابل کاشت یعنی ریزوم های زنجبیل باید گوشتالود و فاقد چروکیدگی باشند. آنها همچنین باید از جوانه ها یا چشم های (eye) مشهود در انتهای هر انگشتی (fingers) برخوردار باشند. باید توجّه داشت که جوانه های سبز رنگ بسیار مطلوب ترند امّا الزامی نیستند(1).

 

بذور مصرفی زنجبیل را باید از منابع معتبر خریداری نمود زیرا ریزوم های زنجبیل تجارتی را غالباً با ممانعت کننده های رشد (growth inhibitors) تیمار می دهند، تا بی موقع اقدام به جوانه زنی ننمایند. در اینگونه موارد اجباراً ریزوم های بذری را به مدت یک شب در آب گرم می خیسانند، تا تأثیر ممانعت کننده های رشد کاهش یابد و جوانه زنی تحریک گردند (1).

انتخاب بذور زنجبیل مناسب :

زنجبیل گیاهی ریزوم دار است، که از طریق قطعات ساقۀ زیرزمینی که با اصطلاحات زیر خوانده می شوند، تکثیر می یابد :

1) ریزوم بذری (Seed rhizome)

2) قطعه بذری (Seed piece)

3) زنجبیل بذری (Seed ginger)

4) قطعه مادری (Mother piece) (21).

 

بهترین راه برای انتخاب بذور زنجبیل مناسب برای کاشت آن است، که اطمینان کافی از منابع تولید بذور داشته باشیم. کشاورزانی که از بذور تولیدی خودشان برای کاشت استفاده می کنند، باید آشنائی کافی با علائم شیوع بیماریهای گیاهی زنجبیل داشته باشند، تا بذور مورد نیازشان را اشتباهاً از بوته های بیمار تهیّه ننمایند(19).

 

هزینه کاشت بذور زنجبیل نسبتاً زیاد می باشد و از اینرو زارعین هر ساله بهترین بخش های محصول خود را برای تأمین بذور سال آتی منظور می دارند(19). آنها برای این منظور با دقت تمامی محصول برداشت شده را بررسی می نمایند و "دستک های" دارای "انگشتی های" مناسب را برای کاشت در سال آتی بر می گزینند. آنگاه "دستک ها" و "انگشتی ها" را به قطعات مطلوب تقسیم می کنند و در محل خنک و سایه انبار می نمایند (2).

 

امروزه تأکید بر آن است که ریزوم های بذری زنجبیل از ویژگی های زیر برخوردار باشند :

1) عاری از آفات و بیماریهای گیاهی (certified disease-free)

2) حاصل زراعت ارگانیک (certified organic)

3) بالغ و رسیده (mature) (21،15).

 

برای کاشت هر هکتار مزرعه زنجبیل به حدود 2300-1500 کیلوگرم ریزوم بذری احتیاج می باشد. البته کاشت مزارعی که در ارتفاعات بالاتری قرار دارند، نیازمند بذور بیشتری هستند (18).

 

 

ضدعفونی بذور زنجبیل قبل از کاشت :

قطعات بذری زنجبیل بسیار با ارزش و کمیاب هستند لذا بهتر است قبل از کاشت با آب گرم و یا ترکیبات شیمیائی مؤثر تیمار گردند، تا از تلف شدن آنها در اثر هجوم آفات و بیماریهای گیاهی جلوگیری شود(2).

 

الف) ضدعفونی بذور زنجبیل با آب داغ :

بعد از اینکه بذور مورد نیاز را از گیاهان سالم مزرعه و یا منابع مورد وثوق تهیّه نمودید، بهتر است که آنها را قبل از کاشت با آب داغ تیمار دهید. دمای آب مصرفی باید با دقت کنترل شود و ریزوم های بذری زنجبیل در مرحله کمون قرار داشته باشند و گرنه دچار آسیب می شوند و از میزان جوانه زنی آنها کاسته خواهد شد. دمای آب را برای ضد عفونی بذور زنجبیل در حدود 50 درجه سانتیگراد ثابت نگه می دارند. در این شیوه برای حذف عوامل بیماریزا از جمله نماتدها باید قطعات ریزوم های بذری زنجبیل را به مدت 10 دقیقه در آب داغ غوطه ور ساخت.

باید توجه داشت که تیمار آب داغ برای حذف عوامل بیماریزای باکتریائی و قارچی نظیر باکتری  "سودوموناس" عامل بیماری پژمردگی باکتریائی زنجبیل و قارچ فوزاریوم عامل بیماری پوسیدگی زرد زنجبیل کفایت نمی نماید زیرا این قبیل عوامل بیماریزا در داخل بافت آوندی ریزوم های بذری زنجبیل حضور دارند و از گزند گرمای آب مصون می مانند(19).

 

ب ) ضدعفونی بذور زنجبیل با مواد شیمیائی :

بذوری که بعد از قطعه شدن ریزوم های زنجبیل در محلول "کلراکس" (Clorox) با غلظت 10% برای مدت 10 دقیقه غوطه ور شوند، موجبات ضدعفونی سطحی آنها فراهم می آید.

ترکیبات دیگری نظیر: "پانوژن" (panogen) ، "توپسین ام" (Topsin-M) و PMA (فنل مرکوریک استات) نیز قابل استفاده برای ضدعفونی ریزوم های بذری زنجبیل قبل از کاشت هستند (19).

 

بعنوان مثال برای ضدعفونی شیمیائی ریزوم های بذری هر هکتار مزرعه زنجبیل به مواد زیر نیاز می باشد:

1) آب به میزان 400 لیتر

2) قارچکش "توپسین ام" به میزام 4/1 کیلوگرم

3) ماده چسباننده (sticker) نظیر روغن های گیاهی به میزان لازم (2).

 

بعلاوه می توان قطعات بذری زنجبیل را در محلول 10 درصد سفید کننده های خانگی (نسبت 1 به 9 سفید کننده و آب) برای مدت 10 دقیقه قرار داد تا ضد عفونی سطحی شوند (15).

 

قطعات بذری ضد عفونی شده را می توان در محل های تمیز و عاری از بیماری برای مدت حدوداً 5-3 روز تا فرارسیدن زمان کاشت نگهداری نمود (15).

"برای مطالعه ادامه مطلب به بخش سوّم مقاله مراجعه نمائید."