مقالات کشاورزی اندیشه سبز پارسی

"هِل ؛ ملکۀ ادویه ها 2"

" 2 Cardamom ; queen of spices"

گردآوری و تدوین :

اسماعیل پورکاظم ؛ کارشناس ارشد زراعت ،

مدرّس مرکز آموزش کشاورزی گیلان

انواع و پراکنش گیاه هِل :

بطور کلی دو نوع یا تیپ (type) اصلی از گیاه هِل (cardamom) وجود دارند :

1) "هِل سبز" :

"هِل سبز" (green c.) ، هِل حقیقی (true c.) ، هِل ریز (tiny c.) یا هِل سفید شده (bleached c.) را از گیاه "Elettaria cardamomum" بدست می آورند.

پراکنش "هِل سبز" در گستره ای از هندوستان ، سریلانکا تا مالزی شناسائی شده است.

هِل سبز از نظر وزنی جزو ادویه جات گران قیمت جهان محسوب می گردد.

معمولاً برای ایجاد طعم مطلوب هِل در غذاها فقط به مقدار بسیار کمی از آن نیاز می باشد(11،2،12).

تاکنون دو واریته از هِل های سبز یا حقیقی شناسائی گردیده اند :

1-1) واریته "الیتاریا" یعنی "Elettaria cardamomum" :

دارای میوه های درشت (major) شامل انواع هِل های وحشی بومی سریلانکا (Ceylon wild)

2-1) واریته "الیتراریا" یعنی "Eletrraria cardamomum" :

دارای میوه های ریز (minor) شامل ارقام زراعی از جمله ارقام : مالابار ، میسور ، وازوکا (7).

"کمیته گونه های گیاهی هندوستان" یا "SBI" (Spices Board of India) تاکنون شناسائی 4 رقم از هِل های حقیقی را به اسامی زیر اعلام کرده است:

#1) مالابار (Malabar)

#2) میسور (Mysor)

#3) وازوکا (Vazhukka)

#4) نجالانی (Njallani)(4).

ارقام مذکور را از طرق زیر شناسائی می گردند :

الف) وضعیت پانیکول

ب ) اندازه گیاه (7).

اصولاً ارقام هندی هِل ها دارای میوه های نسبتاً کوچکتر ولی معطرتری هستند.

هِل "مالابار" که موسوم به "Alleppy green" نیز می باشد، جهت کاشت در کشور هندوستان بر سایر هِل ها ترجیح داده می شود. "مالابار" بالاترین میزان درجه بندی کیفی هِل ها را در سرایر جهان در اختیار دارد.

واریته "نجالانی" اخیراً توسط یک کشاورز کم زمین در ایالت "کرالا" معرفی شده و معروفیتی نظیر 3 واریته نخستین یافته است. این واریته دارای نیام های کوچک با دانه های سیاه می باشد. نیام ها و دانه های واریته "نجالانی" بسیار معطرند لذا موارد استفاده گسترده ای در آشپزی مردمان کشور هندوستان یافته اند(4،7).

2) "هِل سیاه" "

"هِل سیاه" (black c.) ، هِل قهوه ای (brown c.) ، هِل درشت (large c.) ، هِل دراز (longer c.) ، هِل سفید (white c.) ، هِل قرمز (red c.) و هِل نپالی (Nepal c.) از گیاهان بومی کشور نپال و مناطق شرقی هیمالیا در کشور هندوستان می باشد. این نوع هِل ها را از گیاه "Amomum costatum" و سایر گونه های متعلق به جنس "آمومیوم" حاصل می آورند(11،2،4).

باید توّجه داشت، آنچه در میان عوام با عنوان "هِل سفید" (white c.) نامیده می شود، در حقیقت "هِل تایلندی" (Siam c.) با نام علمی "Amomum krervanh" می باشد(11،2،4).

هِل سیاه عمدتاٌ در مناطق زیر پرورش می یابد :

شرق نپال ، ایالت های بنگال غربی ، دارجلینگ و سیکیم در هندوستان و جنوب بوتان (11،5).

هندوستان بزرگترین تولید کننده هِل درشت در جهان است ، بگونه ای که 54% تولید جهانی آن را بر عهده دارد(5).

بیش از 88% هِل درشت هندوستان در منطقه "سیکیم" و مابقی آن در بخش هائی از دامنه های هیمالیا تولید می گردد(5،12).

هِل درشت یکی از اصلی ترین گیاهان "زود بازده ای" (cash crops) است، که در ایالت های بنگال غربی هندوستان تحت اقلیم نیمه هیمالیائی با وسعت 23500 هکتار پرورش می یابد.

تولید سالانه هِل درشت در منطقه مزبور از 5000-4500 تن در سال متغیّر است.

هِل درشت علاوه بر بنگال غربی در ایالت های شمال شرقی هندوستان نیز پرورش می یابد(5).

بررسی ها نشان می دهند که پتانسیل تولید هِل درشت در مناطقی از هیمالیا شامل : نپال ، بوتان ، ایالت های بنگال غربی و سیکیم هندوستان ، بنگلادش ، پاکستان و سایر مناطق شمالی تر در حدود 500 کیلوگرم در هکتار می باشد لذا با توجّه به کاهش آتی قیمت جهانی هِل درشت در رقابت با هِل های ریز باید به انجام موارد زیر همّت گماشت، تا زراعت ادویه مذکور همچنان مقرون به صرفه باشد :

1) افزایش عملکرد محصول

2) کاهش هزینه های تولید (5).   

هِل درشت از رایحه مطلوب موسوم به "عطر کافوری" (camphor aroma) برخوردار است لذا بوفور برای طعم دادن و معطرسازی بسیاری از غذاها در هندوستان و سایر نقاط جهان کاربرد یافته است(5،12).  

هِل سیاه دود بیشتری تولید می کند ، فاقد تلخی است و طبیعتی خنک همانند نعناع دارد لذا عمدتاً در تهیّه ادویه های مخلوط از جمله ادویه کاری بکار می رود(12،11).

"تئوفراست"  موسوم به پدر علم گیاهشناسی که در حدود 4 قرن قبل از میلاد مسیح می زیست، توانسته بود، دو نوع هِل مذکور را از همدیگر متمایز سازد. وی منشأ آنها هر دو آن ها را کشور هندوستان عنوان نموده بود(11).

"جدول4) تفاوت های بین هِل ریز و هِل درشت (7) :"

ارقام و واریته های تجاری گیاه هِل :

ارقام سنتی هِل رایج در ایالت "کرالا" هندوستان عبارتند از :

1) رقم "مالابار" (Malabar) :

اندازه گیاهی متوسط ، ارتفاع 3-2 متر ،

سطح زیرین برگ ها پُرزدار ،

پانیکول خوابیده و طول 90-60 سانتیمتر ،

میوه ها کوچک ، کروی تا تخم مرغی ، رنگ سبز کم رنگ و مخطط ،

مناسب برای اراضی کشاورزی با ارتفاع 1200-600 متر از سطح دریاهای آزاد (MSL) ،

رایج در کشور هندوستان (9،12).

2) رقام "میسور" (Mysore) :

بوته هائی درشت هیکل و قوی به ارتفاع 4-3 متر ،

برگ های بزرگ ، نیزه ای و طویل ،

سطوح برگ ها صاف ،

پانیکول ایستاده ،

کپسول های درشت و دوکی شکل ، سبز تیره و مخطط ،

مناسب برای اراضی کشاورزی با ارتفاع 1200-900 متر از سطح دریاهای آزاد ،

رایج در ایالت های "کرالا" و "تامیل نادو" کشور هندوستان (9،12).

3) رقم "وازوکا" (Vazhukka) :

بوته هائی قوی هیکل همانند رقم "میسور" ،

پانیکول ها نیمه ایستاده ،

برگ ها پهن ، نیزه ای تا بیضوی،

سطوح برگ ها صاف ،

کپسول ها به شکل تخم مرغی ، سبز تیره و مخطط  ،

سازگار با ارتفاعات 1200-900 متر از سطح دریا ،

رایج در کشور گوآتمالا (9).

"جدول5) ویژگی های برتر بهترین ارقام سنتی هِل هندوستان (7):"

اصلاح گیاه هِل :

اصلاح گیاه هِل (breeding) از جنبه های مختلف : راندمان کمّی ، کیفی ، سازگاری با مناطق ، مقاومت به آفات و بیماریها و نظایر آنها از اهمیّت بسیار زیادی برخوردار می باشد(12).

واریته گیاه هِل کوچک از جنس "Elettaria" دارای 12 عدد کروموزوم پایه (basic chromosome) یعنی x=12 می باشند. تعداد کروموزوم های ژنوم آن 2n=48 یا 2n=52 عدد است(12).

مؤسسات پژوهشی مختلفی که در مورد جنبه های مختلف گیاه هِل تحقیق کرده اند، موفق به انتخاب کلون های بارزی با پتانسیل عملکرد 250 کیلوگرم در هکتار و کپسول های مطلوب در شرایط زراعی مشروب از باران (rain-fed) گردیده اند(7).

مهمترین واریته های اصلاح شدۀ تجاری هِل ریز در هندوستان عبارتند از :

1) Mudigere-1

2) CCS-1

3) PV-1

4) ICRI-1

5) ICRI-2

6) SKP-14 (1).

مهمترین ارقام هِل که در ایالت "آندراپرادش" هندوستان پرورش داده می شوند عبارتند از :

1) Ramsey

2) Sawney

3) Golsey

4) Varlangey

5) Seremna

6) Bebo

7) Boklok tali

8) Jaker

9) Belak (5).

ارقام اصلاح شده و پُر محصول هِل در ایالت "کرالا" هندوستان عبارتند از :

1) ICRI-1

2) ICRI-2

3) PV-1

4) PV-2

5) Njallani (9).

اقالیم رشد گیاه هِل :

گیاه هِل بطور طبیعی در جنگل های همیشه سبز مناطق غربی کوههای "گات" (Ghat) کشور هندوستان می روید. پرورش تجاری گیاه هِل نیز در مناطق مزبور صورت می پذیرد زیرا مناسب ترین شرایط کشت و کار آن را دربر دارند(1،6،3).

دمای مناسب برای رشد گیاه هِل در حدود 35-10 درجه سانتیگراد است امّا محققین بهترین دما برای رشد مطلوب بوته های هِل را 27 درجه سانتیگراد عنوان نموده اند. آنها وقوع دماهای کمتر از 22 درجه را مصادف با کاهش عملکرد محصول هِل می دانند(8،12،1).

دمای مناطق کاشت هِل در کشور گوآتمالا نسبت به سریلانکا و هندوستان اندکی خنک تر است(12).

گیاه هِل نسبت به وقوع سرما شدیداً حساس است. این گیاه قادر به تحمل تحمل نوسانات دمای محیط نمی باشد(8).

کاشت گیاه هِل در شرایط مشروب از باران (rain fed) و بدون نیاز به آبیاری در مناطقی با بارندگی سالانه 3500-1500 میلیمتر امکان پذیر است.

گوآتمالا با شرایط بارندگی سالانه 5000-2000 میلیمتر و با پراکنش 200-170 روز در سال از وضعیت بسیار مناسبی برای پرورش گیاه هِل برخوردار می باشد (1،5،12).

محققین دریافته اند که فراهم نبودن شرایط گرم و مرطوب باعث می شوند، که رشد گیاه هِل با معضلات عدیده ای مواجه باشد زیرا گیاه هِل تحمل نوسانات شدید رطوبتی را ندارد (8).

گیاه هِل بخوبی قادر به رشد در کانوپی درختان جنگلی در ارتفاعات 2000-600 متر بالاتر از سطح آزاد دریاها می باشد. کاشت گیاه هِل در ارتفاعات غالباً تحت سیستم مشروب از باران انجام می پذیرد گواینکه در موارد تأمین رطوبت تکمیلی در ماههای گرم سال به تولید مطلوب تری می انجامد. چنین سیستم هائی در اراضی هِل سریلانکا با حدود 1000 متر ارتفاع از سطح دریا بخوبی اجرا می گردد(5،1،12).

پرورش گیاه هِل :

پرورش موفقیّت آمیز گیاه هِل بستگی به فراهمی عوامل زیر دارد :

1) اقلیم مناسب (climate)

2) خاک مناسب (soil)

3) بارندگی کافی (rainfall)

4) تمایل کشاورز (like) (7).

پرورش گیاه هِل به عنوان یکی از گران ترین ادویه های دنیا نسبتاً دشوار می نماید زیرا خواهان شرایط اقلیمی ویژه ای برای رشد بهینه می باشد، که عبارتند از :

1) منطقه استوائی یا گرمسیری (tropical) تا نیمه گرمسیری (sub-tropical)

2) شرایط اقلیمی گرم (hot)

3) آب و هوای مرطوب (humid)(2).

مناطق رشد گیاه هِل بر اساس "منطقه بندی اراضی کشاورزی" (hardiness zone) منطبق بر معیارهای وزارت کشاورزی ایالات متحده آمریکا (USDA) در اقالیم 12-10 امکان پذیر می باشد(2).

پرورش گیاه هِل معمولاً در جنگل های مرطوب و یا بسیار مرطوب مناطق نیمه استوائی حائز شرایط زیر پرورش می یابد :

1) درجه حرارت در محدوده 35-18 درجه سانتیگراد

2) رطوبت نسبی در حدود 75%

3) ارتفاع اراضی 1200-600 متر بالاتر از سطح دریاهای آزاد(MSL)

4) شرایط نیمه سایه با فیلتر شدن 60-40 درصد نور خورشید برای رشد و گلدهی مطلوب

5) خاک حاصلخیز (feeder)

6) امکان تأمین رطوبت تکمیلی در طی دوره های خشکی از طریق آبیاری مناسب(2،7).

پرورش گیاه هِل در سیستم های زراعت متکی بر نزولات آسمانی (rain-fed) خواهان بارندگی کافی به میزان 4000-1500 میلیمتر با پراکنش مناسب در طی سال می باشد(7).

پرورش گیاه هل در شرایط گلخانه ای :

گیاه هِل قابلیت پرورش در شرایط گلخانه ای را دارد زیرا گلخانه ها از قابلیت کنترل شرایط محیطی برای رفع نیازهای اقلیمی گیاه هِل برخوردارند(8).

پرورش گلدانی گیاه هِل :

برای پرورش گلدانی گیاه هِل به مواد زیر نیاز می باشد :

1) گیاهچه بذری (seedling) یا قلمه های (cutting) ریشه دار هِل

2) گلدان هائی با قطر دهانه 15-10 اینچ (38-25 سانتیمتر) و سوراخ هایی در کف برای زهکشی آب مازاد

3) استفاده از خاک حاصلخیز و ترکیب مناسب برای پِر کردن گلدان

4) ریختن مقادیری سنگریزه در زیر گلدانی مناسب و قرار دادن گلدان بر روی آنها

5) بخش مرکزی خاک گلدان را سوراخ نموده و گیاهچه هِل را در داخل سوراخ مذکور قرار می دهند سپس خاک اطراف طوقه گیاهچه را به سمت آن می رانند، تا موجبات استحکام گیاهچه فراهم گردد.

6) گیاهچه را با اسپری آب بخوبی آبیاری می کنند سپس روزانه به تأمین آب مورد نیاز گیاهچه هِل می پردازند ولیکن از آبیاری مازاد پرهیز می کنند. توجّه داشته باشید که قهوه ای شدن نوک برگ های گیاهچه هِل احتمالاً ناشی از وقوع آبیاری مازاد می باشد.

7) دوره تأمین رطوبت یا "دور آبیاری" (water duration) را در طی ماههای زمستان طولانی تر سازید. گلدان های هِل را می توان بطور روزانه با مقدار کمی از آب مقطر و یا آب باران آبیاری کرد آنچنانکه بستر رشد گیاه همواره مرطوب بماند.

8) محل استقرار گلدان حاوی گیاهچه هِل را به گونه ای انتخاب نمائید، که در معرض نور مستقیم خورشید قرار نگیرد زیر گیاهچه هِل شرایط نیمه سایه را بیشتر ترجیح می دهد.

گلدان های حاوی گیاه هِل را در مناطق گرمسیری باید طی ماههای گرم سال تحت شرایط نیمه سایه نگهداری کرد و آنها را در معرض تابش مستقیم نور خورشید قرار نداد.

محل استقرار گلدان هِل در اتاق ها باید دور از پنجره ها و درب اتاق باشد، تا دمای یکنواخت تری نصیب گیاهچه هِل گردد.

دمای محیطی ایده آل برای رشد گیاهچه هِل در حدود 27-22 درجه سانتیگراد می باشد.

9) استفاده از کودهای مایع بویژه انواع پُر نیتروژن و کم پتاسیم برای تقویت گیاهچه هِل اولویت دارند. کوددهی گیاهچه هِل را بهتر است، دو دفعه در هر ماه و مبتنی بر آزمایش خاک انجام دهند(8،3).

موقعیت مناسب رشد گیاه هِل :

گیاه هِل خواهان موقعیت (position) نیمه سایه یعنی تابش فیلتر شدۀ انوار خورشید می باشد لذا در اقالیم گرم نمی تواند در معرض تابش مستقیم اشعه آفتاب بخوبی رشد و نمو نماید(2،3).

گیاه هِل در صورت قرار گرفتن در معرض نور شدید خورشید و یا تغییرات ناگهانی دمای محیط بزودی به رنگ قهوه ای می گراید و متعاقباً خشک می شود(8).

گیاه هِل در زیر کانوپی درختان مرتفع می تواند تا ارتفاع 4-2 متر رشد یابد(2).

خاک مناسب برای رشد گیاه هِل :

گیاه هِل خواهان رشد در اراضی با خاک عمیق ، حاصلخیز ، زهکش دار و سرشار از مواد آلی از جمله برخوردار از کودهای دامی است.

بهترین بافت خاک برای پرورش گیاه هِل را انواع لومی سرشار از هوموس عنوان کرده اند(1).

گیاه هِل در خاک های : رسی-شنی و رسی-شنی-لوم نیز به عمل می آید(12).

گیاه هِل خواهان خاک هائی با واکنش اسیدی سبک است. مقدار PH خاک ایده آل برای رشد بهینه گیاه هِل در محدوده 0/7-5/4 عنوان می گردد. گیاه هِل به خاک هائی با PH حدود 2/4 نیز متحمل می باشد گواینکه اینگونه خاک ها معمولاً دچار کمبود عناصری چون : بُر ، روی ، مولیبدن و منگنز می باشند(1،2،5،7،12).

کلید رشد موفقیت آمیز گیاه هِل را شرایط بستر (medium substrate) تشکیل می دهد آنچنانکه باید حاوی ترکیبات غذائی کافی و قابلیت زهکشی رطوبت مازاد باشد، تا همواره بتواند رطوبت باثباتی را فراهم سازد(2).

خاک های مناطق پرورش گیاه هِل در هندوستان غالباً سرشار از مواد آلی ، نیتروژن زیاد و در حد مناسبی از فسفر و پتاسیم هستند(5).

بسترهای رشد حاوی مقادیر زیاد خاک رس برای گیاه هِل مناسب نیستند بطوریکه ممکن است، به نابودی آن نیز بینجامند(2).

بستر رشد گیاه هِل نباید به حالت اشباع یا غرقاب (damp ، soggy ، waterlogged) در آید بنابراین ایجاد شرایط زهکشی مطلوب از شرایط مورد نیاز در کسب راندمان اقتصادی هِل می باشد(2).

گیاه هِل را می توان در اراضی تپه و ماهوری تا زمین های نسبتاً شیبدار با تدارک سیستم های تراس بندی (بسترهای پلکانی) پرورش داد(5).

"برای مطالعه ادامه مطلب به بخش سوّم مقاله مراجعه فرمائید."