مقالات کشاورزی اندیشه سبز پارسی

"هِل ؛ ملکۀ ادویه ها 5"

" 5 Cardamom ; queen of spices"

گردآوری و تدوین :

اسماعیل پورکاظم ؛ کارشناس ارشد زراعت ،

مدرّس مرکز آموزش کشاورزی گیلان

تولید جهانی هل :

مهمترین کشورهای تولید کنندۀ هِل در جهان عبارتند از :

گوآتمالا ، هندوستان ، سریلانکا ، تانزانیا ، السالوادور ، ویتنام ، لائوس ، کامبوج ، گینه پاپوآ(9،12،13).

مقدار تولید سالانه هِل در جهان حدود 36000 تن می باشد.

گوآتمالا با تولید 23000 تن در سال بزرگترین تولید کنندۀ هِل در جهان محسوب می گردد درحالیکه هندوستان و تانزانیا در مراتب بعدی قرار دارند(9،13).

"جدول6) مقایسه تولید و صادرات هِل در هندوستان و گوآتمالا (12):"

"جدول7) مهمترین ایالت های تولید کنندۀ هِل در هندوستان (9):"

هندوستان بزرگترین تولید کنندۀ هِل درشت (Amomum subulatum) به میزان حدود 4000 تن در سال می باشد.

هندوستان حدود 90-80% هِل تولیدی خود را با ارزشی معادل 6/1 میلیارد روپیه به مصرف داخلی می رساند.

از کل هِل های تولیدی هندوستان حدود 45% در غرب کشور و 35% در مناطق شمالی آن مصرف می شوند (9،13).

هندوستان تا سال 2000 میلادی بزرگترین کشور تولید کننده هِل جهان به شمار می آمد امّا طی دهه های اخیر در رتبه دوّم و بعد از گوآتمالا قرار گرفته است(13).

بیش از 85% هِل هندوستان در ایالت های "سیکیم" و "کرالا" تولید می شوند بطوریکه تپه و ماهورهای غرب کوهستان های "قات" (Ghat) که به عنوان مکان های اصلی تولید هِل هندوستان شناخته می شوند، به "تپه های هِل" (Cardamom hills) معروف گردیده اند(13).

هندوستان طی سال های 13-2012 میلادی حدود 12000 تن هِل تولید کرده است، که به قرار زیر می باشند :

1) ایالت "کرالا" حدود 70%

2) ایالت "کارناتاکا" حدود 20%

3) ایالت "تامیل نادو" حدود 10% (13).

کشور نپال با تولید 2500 تن و بوتان با تولید 1000 تن از دیگر تولیدکنندگان هِل درشت در جهان محسوب می شوند(13).

تجارت جهانی هل :

تجارت ادویه ها از جمله هِل از مشاغل مهم بازرگانی در جهان محسوب می گردد. تجارت ادویه ها از دوران های بسیار قدیم توسط کاروان هایی از چین و هندوستان بسوی ممالک غربی کره زمین از جمله : ایران ، یونان ، مصر و رُم انجام می پذیرفته است(7).

اولین فعالیت بزرگ در زمینه تجارت هل در قرن دوازدهم میلادی(CE.) توسط کشور سریلانکا انجام پذیرفت(11).

امروزه بزرگترین کشورهای صادر کنندۀ هِل جهان عبارتند از :

گوآتمالا ، هندوستان ، اندونزی (9).

حدود 8-5% از هِل تولیدی کشور هندوستان و عمدتاً از درجه عطری (premium) به صادرات تخصیص می یابند(9).

هندوستان هر ساله مقادیری از مواد ثانویه (by-product) حاصل از فرآوری هِل از جمله موارد زیر را به کشورهای اروپائی صادر می کند:

1) روغن فرار هِل (cardamom oil)

2) "اولئورزین" یا صمغ-روغن هِل (cardamom oleoresins) (9،13).

مهمترین کشورهای وارد کننده هِل و محصولات جانبی آن از هندوستان عبارتند از :

1) عربستان سعودی حدود 42%

2) ژاپن حدود 39%

3) مالزی

4) بریتانیا

5) کویت (9).

کشور هندوستان هر ساله مقادیر کمی از هِل ارزان قیمت را از کشور گوآتمالا وارد می سازد، تا توسط اقشار کم درآمد جامعه در تهیّه "پان ماسالا" (pan masala) مصرف گردند(13).

"جدول8) میزان صادرات هِل هندوستان طی سال های 7-2002 میلادی (9):"

بزرگترین کشورهای وارد کنندۀ هِل جهان عبارتند از :

عربستان سعودی ، کویت ، امارات متحده عربی ، چین ، ژاپن ، هنگ کنگ ، هلند ، سنگاپور و ایالات متحده آمریکا(9).

بزرگترین کشورهای مصرف کنندۀ هِل در جهان عبارتند از :

1) کشورهای غرب آسیا (ایالات متحده عربی ، عربستان سعودی)

2) هندوستان  

دو ردیف اول حدود 60% کل تولید جهانی هِل را مصرف می کنند.

3) پاکستان

4) کشورهای اسکاندیناوی (دانمارک ، فنلاند ، نروژ ، ایسلند) حدود 16% کل تولید

5) اتحادیه اروپا

6) ایالات متحده آمریکا حدود 5/2% کل تولید

7) ژاپن حدود 5/2% کل تولید (9).

تقاضا برای هِل از سال های 1980 میلادی فزونی یافته است. این افزایش تقاضا بویژه در کشور چین برای ارقام "A. villosum" و "A. tsao-ko" می باشد. انواع مزبور توسط کشاورزان ساکن مناطق مرتفع چین ، لائوس و ویتنام پرورش می یابند. این کشاورزان محصولات خود را منحصراً در بازارهای ایزوله منطقه به فروش می رسانند(11).

"هل" سوّمین ادویه گران قیمت جهان می باشد لذا ترتیب بهای هر واحد وزنی آنها عبارتند از :

1) زعفران (saffron)

2) وانیل (vanilla)

3) هل (cardamom) (11،3،4).

تجارت جهانی کپسول های هِل به دو شکل زیر رواج دارد :

1) توده ای (bulk)

2) درجه بندی شده (graded) (13).

قیمت گذاری محصول هِل بر اساس معیارهای زیر صورت می پذیرد :

1) اندازه (size) :

2) رنگ (colour)

3) تازگی (freshness) (9).

کپسول های هِل با طول بیش از 7 میلیمتر و رنگ روشن دارای بالاترین درجات رتبه بندی کیفی و ارزش تجارتی در جهان هستند(9،13).

بهای جهانی هر کیلوگرم هِل در شرایط مزایده (auction) معادل 10 دلار آمریکا می باشد(9).

بانک های هندوستان با حمایت دولت تا حدود 95-85 درصد مخارج تولید هِل را با نرخ 12% به زارعین وام می دهند(9).

ارزش افزوده محصول هِل :

امروزه عدم صادرات هِل خام از اهمیّت وافری در اقتصاد محصولات ادویه ای بسیاری از کشورهای تولید کنندۀ عمده آنها برخوردار گردیده است و این کشورها در تلاش برای کسب "ارزش افزوده" (value added) بیشتر به شدت فعالیت می نمایند(7).

تحت توجهات کمیته ادویه های هندوستان یا "SBI" (spices board india) ، مرکز تجارت بین المللی ژنو (ITCG) و مؤسسه مرکزی پژوهش تکنولوژی مواد غذائی (CFTRI) ایالت "میسور" هندوستان به تلاش های موفقیت آمیز تازه ای در زمینه ابداع پژوهش و توسعه (innovative R&D) برای ایجاد تنوّع در کاربردهای هِل و افزایش استفادۀ داخلی از آن به موازات صادرات دست یازیده اند(7).

برخی از مواد جانبی (by-products) منتج از محصول هِل که به منظور بالا بردن میزان "ارزش افزوده" تولید می شوند عبارتند از :

1) کپسول هِل (cardamom encapsulation)

2) نوشابه جوشان هِل-کولا (cardamom cola fuzz drink)

3) چای هِل (cardamom tea)

4) قهوه هِل (cardamom coffee)

5) پودر خشک هِل برای تهیّه نوشابه های غیر الکلی (dry powder)(7).

ترکیبات شیمیائی هِل :

دانه های هِل دارای ترکیبات غذائی و شیمیایی بسیار ارزشمندی هستند که علاوه بر کاربرد ادویه ای حائز قابلیت بسیار والائی به عنوان دارو می باشند (4).

"جدول9) هر 100 گرم هِل بر طبق ضوابط مؤسسه ملی استاندارد کشاورزی و امور غذائی (DANNDS) ایالات متحده آمریکا شامل ترکیبات زیر می باشد(4،7) :"

مقدار روغن فرار (essential oil) در دانه های هِل بستگی عمیقی به شرایط انبارداری آنها دارد ولیکن مقدار آن بطور متوسط در حدود 3-2 درصد است.

مقدار روغن فرار دانه های هِل در بالاترین حد برای هِل های درشت حدوداً 5/3% و برای هِل های ریز حدوداً 8-6% می باشد (11،5،12).

روغن فرار و "اولئورزین" هِل در مواجهه با هوا تدریجاً دچار زوال عطر و طعم می گردند(7).

"جدول10) ترکیبات موجود در روغن فرار هِل (11):"

بذور هِل مدوّر جاوائی با نام علمی "Amomum kepulaga" حاوی مقادیر کمی روغن فرار (4-2 %) با ترکیبات شیمیائی زیر هستند :

1) 1و8-سینئول به میزان 70% ˂

2) بتا-پینن به میزان 16%

3) آلفا-پینن

4) آلفا-تِرپینئول

5) هومولِن (humulene) (11).

کاربردهای گیاه هِل :

گیاه هِل را به شکل های زیر بکار می برند :

1) بذور هِل (seed):

1-1) بذور جوانه زده (germinated)

2-1) روغن فرار دانه ها (essensial oil)

3-1) ادویه از میوه ها و دانه ها (spices)

2) برگ های هِل (leaves)

3) پوسته کپسول (capsule shell) :

1-3) تهیّه عطر (perfumes)

2-3) تهیّه مواد محرّک (stimulants) (3،9).

الف) مصارف برگ های هِل :

مهمترین موارد استفاده از برگ های گیاه هِل عبارتند از :

1) از برگ های گیاه هِل برای تهیّه چای هِل (cardamom tea) سود می برند.

2) برگ های گیاه هِل زمانی که بهم مالیده شوند، موجب پراکنش عطری ملائم و دلپذیر در پیرامون می گردند(2).

ب ) مصارف بذور جوانه زدۀ هِل :

بذور جوانه زدۀ هِل دارای مقادیر بیشتری از ویتامین ها نسبت به بذور جوانه نزده اش هستند.

جوانه های هِل را حتّی در زمستان ها می توان تحت شرایط خانگی پرورش داد.

بذور و جوانه های هِل دارای مزۀ فلفلی هستند و جملگی قابل خوردن می باشند(3).

جوانه دار کردن (sprouting) بذور هِل به شیوه های زیر انجام می پذیرند:

#1) جوانه دار کردن بذور هِل درون شیشه دهن گشاد (sprouting in jar) :

1-1) نسبت به خریداری بذور تازه و پاک هِل اقدام ورزید و مطمئن گردید، که با سموم شیمیائی تیمار نشده باشند.

2-1) حدود ¼ فنجان از بذور هِل را در داخل یک شیشه مربا بریزید.

هِل های سیاه معمولاً بذور درشت تری نسبت به هِل های سبز دارند لذا باید حجم بیشتری از بذور هِل های سیاه را برای کسب جوانه های کافی مصرف نمائید. در صورتیکه از شیشۀ کوچکتر و یا از بذور هِل سبز که ریزترند، استفاده می کنید لزوماً نیازمند حجم کمتری از بذور خواهید بود. به هر حال مقدار بذور باید به گونه ای باشند، که به صورت لایه ای کف شیشۀ مربا را بپوشانند.

3-1) روی شیشه مربا را با پارچه ململ ریز بافت و یا پلاستیک شفاف بپوشانید و آن را با نوار پلاستیکی بر محل خویش مستحکم سازید.

4-1) بذور هِل را در آب ولرم برای مدت 24-12 ساعت بخیسانید.

5-1) با واژگون ساختن شیشه مربا و بدون برداشتن پارچه پوششی نسبت به تخلیه آب موجود اقدام ورزید، تا فقط بذور آماسیده درون شیشه باقی بمانند.

6-1) بذور هِل را دو دفعه با آب خنک آبکشی کنید.

7-1) با کج کردن شیشه مربا مجدداً آبهای باقیمانده را تخلیه نمائید.

8-1) بطور روزانه به آبکشی بذور هِل با آب معمولی بپردازید و مواظبت نمائید تا دچار تخمیر نشوند و یا در معرض رشد کپک ها قرار نگیرند.

9-1) جوانه های تُرد ، شاداب و لذیذ هِل را قبل از ضخیم شدن و یا کپک زدن مصرف نمائید(3).  

#2) جوانه دار کردن بذور هِل در حوله کاغذی (sprouting in paper towel) :

1-2) ظرفی پلاستیکی با کف تخت را انتخاب نمائید و یک حوله کاغذی بر کف آن بگسترانید.

2-2) لایه ای از بذور هِل را بر سطح حوله کاغذی مرطوب قرار دهید.

3-2) حوله کاغذی مرطوب دیگری را بر روی بذور مزبور بگذارید.

4-2) هرگاه احساس خشک شدن بذور هِل را داشتید، نسبت به پاشیدن آب بر سطح آنها اقدام ورزید.

5-2) جوانه های لذیذ هِل را قبل از ضخیم شدن و یا قرار گرفتن در معرض کپک زدن مصرف کنید.

6-2) جوانه های بذور هِل را می توان با جوانه های بذور ارزان تری نظیر: یونجه ، لوبیا ، کاهو و گندم مخلوط نمود و سپس مصرف کرد(3).

پ ) مصارف میوه ها و دانه های هِل  :

میوه ها و دانه های هِل دارای طعمی شیرین ، مزه ای سوزاننده و عطری کاملاً شاخص و دلپذیر هستند. هِل بواسطه طعم ، مزه ، واریته ها ، مصارف و بهایش موسوم به "ملکه ادویه ها" (queen of spices) می باشد درحالیکه فلفل سیاه را "سلطان ادویه ها" (king of spices) ملقّب داشته اند(2).

از میوه های هِل به عنوان نوعی ادویه (spice) برای طعم دهی مواد خوراکی در موارد زیر استفاده می کنند:

1) تهیّه غذاها (foods)

1-1) آشپزی (culinary) نظیر :

1-1-1) انواع دسرها (desserts)

2-1-1) بشقاب های غذا (food dishes)

3-1-1) غذاهای حاضری (snacks ، fast foods)

2-1) قنادی (confectionary)

3-1) نوشیدنی ها (drinks) نظیر :

1-3-1) نوشابه های غیر الکلی (beverages)

2-3-1) نوشابه های الکلی (liquors)

3-3-1) چای هِل (cardamom tea)

2) تهیّه داروها (medicines)

3) تهیّه عطریات (perfumes) (11،9،4،7،13).

معمولاً میوه های هِل سبز (Elettaria cardamonum) را در موارد زیر بکار می گیرند :

1) ادویه (spice)

2) ماده جویدنی (masticatory)

3) دارو (medicine)

4) ماده دُخانی (smoked) (11).

از هِل سبز معمولاً برای معطر سازی دیش های غذا بهره می برند ولیکن هِل های سیاهی که دارای میوه های درشت تر و پوست کلفت تری می باشند، اکثراً برای تهیّه غذاها و دسرها بکار نمی روند و مصارف کاربرد در ادویه ها و ترکیبات مرکب آنها را دارند(2).

شیوه های مصرف هِل :

در برخی از دستورالعمل های غذائی به نیام کامل هِل نیاز می باشد بطوریکه معمولاً 10 غلاف کامل هِل را معادل 5/1 قاشق چایخوری از پودر آن محسوب می دارند(11). 

دانه ها و میوه های هِل در برخی از دستورالعمل ها برای ایجاد مزه یکنواخت به مواد غذائی نظیر : برنج ، گوشت و سبزیجات اضافه می شوند (7).

دانه های کامل هِل و یا پودر آن را در بسیاری از فرهنگ ها برای ایجاد طعم دلپذیر به موادی چون : قهوه ، چای ، شیرینی ها ، نان ها و کیک ها می افزایند(7).

در نواحی کشمیر هندوستان از دانه های هِل برای تهیّه نوعی نوشیدنی غیر الکلی بسیار رایج موسوم به "گاوا" (gahwa) استفاده می شود، که اهمّ ترکیبات آن را چای سیاه و هِل تشکیل می دهند(7).

نقش هِل در غذاها و نوشیدنی ها :

محققین مواد غذائی از هِل به عنوان ادویه ای با طعم های فلفلی (peppery) و مرکباتی (citrusy) یاد کرده اند(6).

هِل دارای مزه ای قوی و یکنواخت ، عطری شدید و صمغی خوشبو است لذا از جمله ترکیبات اصلی آشپزی در هندوستان و برخی دیگر از کشورهای جهان محسوب می گردد(11،6).

هِل برای طعم دهی :

طعم و مزۀ هِل را بسیاری از مکتوبات و اقوال با واژه هائی چون :

ملایم ، ادویه ای ، نسبتاً تلخ ، کافوری ، الکلی ، شیرین ، خنک ، لیموئی و سوزش نعنائی بیان می دارند لذا همواره با افزودن هِل به تولیدات غذائی فرآوری شده در صدد : تغییر ، ایجاد و یا پوشاندن یک طعم خاص بر می آیند(7).

هِل برای طعم دهی کیک ها ، نان ها ، ادویه کاری (curry) ، شیرینی ها (confectionary) ، قهوه ، چای ، شیر ، آب میوه ها ، نوشیدنی های غیر الکلی (soft drinks) ، نوشابه های الکلی ، آمیزه های گوشتی و مواد جویدنی (masticatory) بکار می رود گواینکه الگوهای مصرف هِل در دنیا از کشوری به کشور دیگر بسیار متفاوت است (7،1).

نمونه الگوهای مصرف هِل در کشورهای مختلف دنیا :

1) نواحی شمال اروپا (Nordic) :

در نواحی شمال اروپا نظیر : سوئد ، نروز و فنلاند از هِل در نانوائی ها برای موارد زیر استفاده می کنند:

1-1) نان اسکاندیناوی موسوم به "Jule kake"

2-1) کلوچه شیرین (bun) سوئدی موسوم به "kardemum mabullar"

3-1) نان شیرین فنلاندی موسوم به "pulla" (11).

2) نواحی غرب آسیا :

در منطقه غرب آسیا بالاترین مصرف سرانه هِل وجود دارد. در این مناطق از هِل برای تهیّه نوشیدنی "کاوا" (kawha) و قهوه استفاده می نمایند. تخمین زده می شود که سالانه حدود 7000 تن هِل را در غرب آسیا برای تهیِّه قهوه مصرف می کنند(7).

3) منطقه خاور میانه :

در منطقه خاور میانه از پودر هِل برای معطرسازی : چای ، قهوه و بشقاب های غذائی بهره می گیرند.

بعلاوه در این منطقه اقدام به تهیّه مخلوطی معطر با ترکیب 40% پودر هِل و 60% پودر قهوه می نمایند. آنها دانه های مزبور را در هاون های چوبی می کوبند سپس درون کِتری می ریزند و بر روی شعله کم اجاق دَم می دهند و آنگاه می نوشند(11).

4) کشورهای عربی :

کپسول های هِل سبز در جهان عرب خواستاران بیشتری دارد زیرا آن ها را پس از آرد کردن در تهیّه نوشیدنی "کاوا" (kawha) استفاده می نمایند و آن را در مراسمات مذهبی ، اجتماعی و مهمانی ها به حضار عرضه می کنند(7).

5) منطقه جنوب آسیا :

در قاره آسیا بویژه نواحی جنوبی آن نظیر : هندوستان ، نپال و مالزی از هر دو نوع هِل سبز و سیاه بطور گسترده ای در تهیّه غذاهای شیرین (sweet) و تند (savory) سود می جویند(11).

در هندوستان از هِل در موارد زیر استفاده می برند :

1-5) در تهیّه چای بعنوان ادویه

2-5) در تدارک برنج باسماتی بعنوان چاشنی

3-5) جویدن دانه های هِل بسان آدامس برای خوشبو سازی دهان و بازدَم .

در مناطق مذکور در بسیاری از مواقع از هِل برای خنثی سازی بوهای نامطبوع دهان و دستگاه تنفسی استفاده می نمایند لذا آن را همراه با نعناع در تهیّه برخی آدامس ها بکار می برند(11).

موارد کاربرد هِل در کشور هندوستان برای تهیّه نوشیدنی ها عبارتند از :

1#) نوشابه های تلخ (bitters)

2#) عرق جو سیاه (gin)

3#) چای گیاهان داروئی (herbal tea)

4#) نوشابه های غیر الکلی (beverages)

5#) چای هِل (cardamom tea) (11،4).

چای هِل نظیر چای زنجبیل (ginger tea) در زُمره پُر طرفدارترین نوشیدنی های کشور هندوستان محسوب می گردد(4).

6) کشور کره :

در کشور کره از ارقام هِل زیر برای تهیّه چای سنتی موسوم به "ژئوتانگ" (jeho-tang) سود می جویند :

1) "هِل داروئی" با نام علمی "Amomum villosum"

2) "هِل سیاه" با نام علمی "Amomum tsao-ko" (11).

7) سایر کشورها :

هِل مصارف زیادی برای آماده سازی برنج در بسیاری از کشورها دارد.

آمریکائی ها از هِل در خبازی ها استفاده می کنند.

روس ها در تهیّه خمیر شیرینی پزی ، کیک ها ، قنادی و پودر "کاری" سود می برند.

در بریتانیا و ژاپن از هِل برای تهیّه ادویه "کاری" ، همبرگر و سوسیس استفاده می شود.

در آلمان از هِل برای تهیّه سوسیس و گوشت های فرآوری شده ، کیک ها و پودر "کاری" سود می جویند.

در کشورهای اسکاندیناوی از هِل برای تهیّه : کیک قهوه ، نان و شیرینی بهره می گیرند.

از هِل در برخی کشورهای اروپائی برای تهیّه نوشیدنی های الکلی استفاده می کنند.

در فرانسه از هِل برای تهیّه : ادوکلن ، عطر و بسیاری از مواد آرایشی-بهداشتی کمک می گیرند.

در کانادا برای تهیّه : ادویه "کاری" ، سوسیس ، کنسرو ماهی و تنباکوی عطری به هِل تمسک می جویند.

در آشپزی های نوین اقدام به پاشیدن پودر هِل در آخرین مراحل پخت و پز بر سطح بسیاری از غذاها می نمایند.

در سریلانکا از هِل و روغن فرار آن برای تهیّه نوشابه های الکلی و عطرها بهره می برند.

کشورهای سوئد و نروژ برای تهیّه پودر "کاری" و کیک ها به هِل نیازمند می شوند(7).

از روغن فرار هِل در هندوستان برای تدارک برخی مواد غذائی و نوشیدنی های زیر بهره می جویند:

1) "کوردیال" (cordials) : نوعی مشروب الکلی غلیظ و خوشبو

2) "بیتر" (bitters) : آبجو تند و تلخ انگلیسی

3) "لیکور" (liqueurs) : نوشابه های الکلی قوی ، شیرین و خوشبو (7).

"اولئورزین" یا صمغ-روغن (oleoresin) هِل نیز کاربردهائی نظیر روغن هِل دارد. از "اولئورزین" هِل عموماً برای معطرسازی تولیدات گوشتی دارای دوام قفسه ای کوتاه مدت نظیر سوسیس بهره می گیرند.

"اولئورزین" هِل در مقایسه با روغن فرار هِل کاربردهای کمتری دارد (7).

قابلیت های آرایشی-بهداشتی هِل :

از هِل در تهیّه مواد آرایشی-بهداشتی زیر استفاده می برند :

1) صابون ها (soaps)

2) کِرم ها (creams)

3) عطرها (perfumes)

4) خوشبو کننده ها (air fresheners)

5) شامپوها (shampoos)

6) پاک کننده مواد آرایشی (toilet cleansers)

7) ادوکلن ها (colognes)

8) رنگ ها (paints) (10،7).

هِل دارای خواص آنتی باکتریال است لذا روغن استخراجی دانه هایش را برای نگهداری مواد غذائی مصرف می کنند (7).

هِل برای معطرسازی دهان کاربرد دارد لذا برای این منظور:

1) دانه ها یا میوه های هِل را بعد از صرف وعده های غذائی می جوند.

2) دانه های هِل را در لقمه های جویدنی حاوی "آجیل بتل" (betel quid) قرار می دهند.

3) مقادیر کمی از دانه های هِل را برای معطرسازی تنباکو استفاده می کنند(7).

از روغن فرار هِل در هندوستان برای عطرسازی (perfumery) استفاده می شود(7).

استفاده از دانه های هِل در طب سنتی برای درمان عوارض پوستی باعث شد، که توجّه داروسازان به خواص آن جلب شود بطوریکه امروزه از هِل برای تولید مجدد رنگدانه های پوستی در مناطق فاقد آن سود می جویند لذا صنایع آرایشی-بهداشتی از هِل در ترکیب کِرم ها و صابون ها استفاده می کنند(7).

"برای مطالعه ادامه مطلب به بخش ششم مقاله مراجعه نمائید."